राज्यशास्त्र Notes Class 11 Chapter 2 Rajyashastra Maharashtra Board Marathi Medium

स्वातंत्र्य आणि हक्क

परिचय

लोकशाहीमध्ये नागरिकांना स्वातंत्र्य आणि हक्क मिळतात, जे त्यांचे जीवन सुखी आणि सुरक्षित बनवतात. स्वातंत्र्य म्हणजे बंधनांशिवाय स्वतःचे जीवन जगण्याची मुभा आणि हक्क म्हणजे सरकारने दिलेले विशेष अधिकार. या दोन्ही गोष्टींचे रक्षण झाले तरच खऱ्या अर्थाने स्वातंत्र्य मिळते. या प्रकरणात आपण स्वातंत्र्याचा अर्थ, त्याचे प्रकार, विचारवंतांचे मत, भारतीय संदर्भातील स्वातंत्र्य आणि संविधानातील हक्क यांचा सविस्तर अभ्यास करणार आहोत.

1. स्वातंत्र्य म्हणजे काय?
स्वातंत्र्य हे लोकशाहीचे मुख्य वैशिष्ट्य आहे.
याचा अर्थ:

1. कोणतेही बंधन नसणे.
2. स्वतःच्या इच्छेप्रमाणे निवड करण्याचे स्वातंत्र्य.
3. सुख मिळवण्याची संधी.

स्वातंत्र्याचे तीन स्तर:

1. व्यक्तीचे स्वातंत्र्य: व्यक्तीचा विकासासाठी आवश्यक.
2. समाजाचे स्वातंत्र्य: समाजातील सर्वांना समान संधी.
3. राष्ट्राचे स्वातंत्र्य: परकीय सत्तेपासून मुक्तता.

विचारवंतांचे स्वातंत्र्याविषयीचे विचार:
1. थॉमस हॉब्ज (1588-1679)

• ब्रिटिश तत्त्वज्ञ.
• स्वातंत्र्य हा माणसाचा जन्मसिद्ध (नैसर्गिक) अधिकार आहे.
• बंधनांचा अभाव म्हणजे स्वातंत्र्य.
• भीती आणि गरजांपासून मुक्त होण्यासाठी स्वातंत्र्य प्रेरणा देते.
• स्वातंत्र्यामुळे व्यक्तीला अनुकूल परिस्थिती मिळते.

2. जॉन लॉक (1632-1704)

• ब्रिटिश तत्त्वज्ञ.
• स्वातंत्र्य हा नैसर्गिक अधिकार आहे आणि नैतिकतेवर आधारित आहे.
• प्रत्येकाने समतेचे पालन करून स्वातंत्र्याचा उपयोग करावा.
• इतरांच्या जीवित आणि स्वातंत्र्याला हानी न पोहोचवणे महत्त्वाचे.
• अमर्याद स्वातंत्र्याला त्यांनी विरोध केला.

3. जाँ जॅकवेस रुसो (1712-1778)

• जिनीव्हन तत्त्वज्ञ, फ्रेंच राज्यक्रांतीचा जनक मानले जाते.
• स्वातंत्र्याचा विचार समाजाच्या दृष्टिकोनातून मांडला.
• व्यक्तीने स्वतःचा स्वार्थ बाजूला ठेवून समाजाच्या हितासाठी काम करावे.
• सुख मिळवण्यासाठी आणि दुःख टाळण्यासाठी स्वातंत्र्य आवश्यक.
• प्रसिद्ध विधान: “मनुष्य जन्मतः स्वतंत्र आहे, पण तो सर्वत्र शृंखलांमध्ये बंदिस्त आहे.”
• सामाजिक विषमतेपासून मुक्ततेवर भर.

4. जेरेमी बेंथॅम (1748-1832)

• ब्रिटिश तत्त्वज्ञ.
• स्वातंत्र्याचा अर्थ सुखप्राप्तीशी जोडला.
• “अधिकतम लोकांचे अधिकतम सुख” हा त्यांचा मूलमंत्र.
• व्यक्तीला स्वतःचे हित चांगले समजते, म्हणून राज्याने हस्तक्षेप करू नये.
• मुक्त आर्थिक व्यवहारांना प्रोत्साहन.

5. जॉन स्टुअर्ट मिल (1806-1873)

• ब्रिटिश तत्त्वज्ञ.
• व्यक्तिस्वातंत्र्याला महत्त्व दिले आणि राज्याच्या जास्त नियंत्रणाला विरोध केला.
• “व्यक्तीचा स्वतःच्या शरीरावर आणि बुद्धीवर पूर्ण अधिकार आहे.”
• ‘ऑन लिबर्टी’ या ग्रंथात हे विचार मांडले.
• विचारस्वातंत्र्य आणि कृतिस्वातंत्र्य यांचा संबंध स्पष्ट केला.

6. इसाया बर्लिन (1909-1997)

रशियन-ब्रिटिश तत्त्वज्ञ.
1958 मध्ये ‘Two Concepts of Liberty’ मध्ये स्वातंत्र्याचे दोन प्रकार मांडले:

• नकारात्मक स्वातंत्र्य: बंधनांपासून मुक्तता (“मी कोणाचाही गुलाम नाही”).
• सकारात्मक स्वातंत्र्य: स्वतःचा मालक असणे (“मीच माझा मालक आहे”).

स्वातंत्र्य बंधनविरहित असावे.

2. स्वातंत्र्याचे दोन प्रकार (सविस्तर)

1. नकारात्मक स्वातंत्र्य
अर्थ: बंधनांपासून मुक्तता.

वैशिष्ट्ये:

• राज्याने व्यक्तीच्या जीवनात हस्तक्षेप करू नये.
• व्यक्तीला पर्याय निवडीचे पूर्ण स्वातंत्र्य.
• विचारांचे आणि कृतीचे स्वातंत्र्य महत्त्वाचे.

विचारवंत:

• जेरेमी बेंथॅम: व्यक्तीला स्वतःचे हित समजते, राज्याने अडथळे आणू नयेत.
• जॉन स्टुअर्ट मिल: सामाजिक आणि राजकीय हस्तक्षेपापासून स्वातंत्र्याचे संरक्षण.
• फ्रेडरिक हायेक: आर्थिक स्वातंत्र्य म्हणजे खरे स्वातंत्र्य, राज्याचा हस्तक्षेप नको.
• रॉबर्ट नॉझिक: व्यक्तीवर बंधने लादणे चुकीचे.
• इसाया बर्लिन: कृती करण्याची संधी महत्त्वाची, परिणाम गौण.

उदाहरण: शिक्षण निवडणे, नोकरी करणे.

2. सकारात्मक स्वातंत्र्य

अर्थ: समाजाच्या हितासाठी स्वातंत्र्याचा वापर.
वैशिष्ट्ये:

• कायद्याच्या मदतीने स्वातंत्र्य वाढते.
• सामूहिक हिताला प्राधान्य.
• राज्याचे नियंत्रण मान्य.

विचारवंत:

• रुसो: नैतिक कायद्यांचे पालनातून स्वातंत्र्य मिळते, सामूहिक इच्छेला मान्यता.
• हर्बट मार्क्युझ: कामगारांना मार्गदर्शनाची गरज, राज्याचा हस्तक्षेप आवश्यक.

उदाहरण: प्रदूषणमुक्त वातावरणासाठी सामूहिक प्रयत्न.

3. भारतातील स्वातंत्र्याची संकल्पना

मुक्ती:

• परंपरेनुसार: मोक्ष किंवा पुनर्जन्मापासून सुटका.
• आधुनिक अर्थ: सामाजिक बंधनांपासून मुक्तता.

ब्रिटिश काळातील स्वातंत्र्य:

1. ब्रिटिशांनी काही कायदे केले (उदा., सतीबंदी कायदा).
2. पाश्चिमात्य शिक्षणामुळे स्वातंत्र्याच्या चळवळीला प्रेरणा मिळाली.

महात्मा फुले आणि डॉ. आंबेडकर:

महात्मा फुले (1827-1890):

• जातीय विषमतेपासून मुक्ती म्हणजे स्वातंत्र्य.
• सामाजिक बंधनांपासून मुक्तता.

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर (1891-1956):

• दुय्यमत्वाचा अंत (उदा., स्त्री-पुरुष भेदभाव, जातीय वर्चस्व).
• अपमान आणि अवहेलनेपासून मुक्ती.

महात्मा गांधी (1869-1948):

• स्वराज: स्वतःवर राज्य.
• ‘हिंद स्वराज’ पुस्तकात मांडले.
• ब्रिटिश सत्तेपासून आणि पाश्चिमात्य संस्कृतीच्या वर्चस्वापासून मुक्ती.
• स्वयंशासन, स्वयंशिस्त आणि मानवी मूल्यांना महत्त्व.

4. हक्क म्हणजे काय?

हक्क: व्यक्तीला चांगले जीवन जगण्यासाठी आवश्यक परिस्थिती (हॅरॉल्ड लास्की).
हक्कांचे वर्गीकरण:

1.नैसर्गिक हक्क:
माणसाच्या स्वभावाचा भाग, सार्वत्रिक.
उदाहरण: जीविताचा हक्क, स्वातंत्र्याचा हक्क.

2. नैतिक हक्क:
समाजाच्या नैतिकतेवर आधारित.
उदाहरण: शिक्षकांना आदर मिळणे.

3. वैधानिक हक्क:
राज्याने दिलेले, कायद्याने संरक्षित.
नागरी हक्क: जीवित, स्वातंत्र्य, समता, मालमत्ता.
राजकीय हक्क: मतदान, निवडणूक लढवणे, टीका करणे.

मानवी हक्क:
जन्मतः मिळणारे, कोणीही हिरावून घेऊ शकत नाही.
उदाहरण: जीवित, अभिव्यक्ती स्वातंत्र्य, संघटना स्थापने.
10 डिसेंबर 1948: संयुक्त राष्ट्राने मानवी हक्कांचा जाहिरनामा घोषित केला.
समस्या: जातीभेद, स्त्रियांची स्थिती यामुळे हक्कांची पायमल्ली.