१९४५ नंतरचे जग – II
१. कालखंड: १९५९ ते १९६२ (शीतयुद्धातील बदलांचा काळ)
क्युबा क्षेपणास्त्र पेचप्रसंग (१९६२):
सोव्हिएट रशियाने क्युबामध्ये क्षेपणास्त्र ठेवली. यामुळे अमेरिकेला धोका वाटला.
अमेरिकेने क्युबाची सागरी नाकेबंदी केली, म्हणजे जहाजांना क्युबात जाण्यास बंदी घातली.
दोन्ही देशांचे नौदल समोरासमोर आले आणि अणुयुद्धाची भीती निर्माण झाली.
शेवटी सोव्हिएट रशियाने क्षेपणास्त्र काढून टाकली आणि तणाव कमी झाला.
बर्लिनची भिंत (१९६१):
सोव्हिएट रशियाने बर्लिनमध्ये भिंत बांधली. यामुळे पश्चिम बर्लिन वेगळं पडलं.
लोकांना पूर्व आणि पश्चिम बर्लिनमधून ये-जा करता येईना. कुटुंबं आणि मित्र वेगळे झाले.
सागरी नाकेबंदी म्हणजे काय?
जहाजांना बंदरात किंवा देशात येण्यास रोखणे. अमेरिकेने क्युबाभोवती नौदलाने ही नाकेबंदी केली.
अलिप्ततावादी चळवळ:
१९६१ मध्ये बेलग्रेड येथे पहिली अलिप्ततावादी परिषद झाली.
अलिप्तता म्हणजे शीतयुद्धात कोणत्याही बाजूला न जाणे आणि शांतता ठेवणे.
संस्थापक: भारताचे जवाहरलाल नेहरू, इजिप्तचे गमाल अब्दुल नासेर, घानाचे क्वामे नक्रुमा, इंडोनेशियाचे सुकार्नो, युगोस्लाव्हियाचे जोसिफ टिटो.
आज १२० देश या चळवळीत आहेत.
तिसरे जग म्हणजे काय?
आशिया, आफ्रिका आणि दक्षिण अमेरिकेतील देशांना ‘तिसरे जग’ म्हणतात.
हे देश बहुतेकदा पूर्वी वसाहती होते आणि विकसनशील आहेत.
पहिले जग: अमेरिकेसोबतचे भांडवलशाही देश.
दुसरे जग: सोव्हिएट रशियासोबतचे साम्यवादी देश.
अलिप्ततावादी देशाचे निकष:
स्वतंत्र धोरण असणारा देश.
स्वातंत्र्य चळवळींना पाठिंबा देणारा.
शीतयुद्धातील कोणत्याही युतीत नसणारा.
महासत्तांशी लष्करी करार नसणारा.
विदेशी सत्तांना लष्करी तळ न देणारा.
२. कालखंड: १९६२ ते १९७२ (देतांतचा पाया)
क्युबा पेचप्रसंगाचा परिणाम:
अणुयुद्धाची भीती वाढली, म्हणून तणाव कमी करण्याची गरज भासली.
अमेरिका आणि सोव्हिएट रशियाने ‘हॉटलाईन’ बनवली (थेट संपर्कासाठी फोन लाईन).
अण्वस्त्र कमी करण्याचे करार झाले.
मॉस्को शिखर संमेलन (१९७२):
अमेरिकेचे राष्ट्राध्यक्ष रिचर्ड निक्सन आणि सोव्हिएट रशियाचे लिओनिड ब्रेझनेव्ह भेटले.
अण्वस्त्रांवर मर्यादा घालण्याचा करार झाला.
याला ‘देतांत’ म्हणतात, म्हणजे तणाव कमी करणे.
अमेरिका-चीन संबंध:
१९७२ मध्ये निक्सन यांनी चीनला भेट दिली.
अमेरिकेने चीनच्या साम्यवादी सरकारला मान्यता दिली.
३. कालखंड: १९७२ ते १९७९ (देतांतचे पर्व)
देतांत म्हणजे काय?
मैत्री नव्हे, फक्त तणाव कमी करण्याची प्रक्रिया.
महत्त्वाचे प्रयत्न:
व्हिएतनाम युद्ध थांबवणे (१९७३): पॅरिस परिषदेत प्रयत्न झाले.
अपोलो-सोयुझ (१९७५): अमेरिका आणि सोव्हिएट रशियाचे संयुक्त अंतरिक्ष उड्डाण.
हेलसिंकी परिषद (१९७५): युरोपात तणाव कमी करण्यासाठी ३५ देशांनी भाग घेतला.
कॅम्प डेव्हिड करार (१९७८): अमेरिकेचे जिमी कार्टर, इजिप्तचे अन्वर सादात आणि इस्राएलचे मेनॅकन बेगिन यांनी अरब-इस्राएल वाद मिटवला.
आर्थिक बदल:
तेल संकट (१९७३): अरब-इस्राएल युद्धात अरब राष्ट्रांनी तेल उत्पादन कमी केले. OPEC ने किमती वाढवल्या.
नवीन आंतरराष्ट्रीय आर्थिक व्यवस्था: अलिप्ततावादी देशांनी गरीब देशांना जागतिक निर्णयात स्थान मिळावे म्हणून मागणी केली.
उत्तर-दक्षिण विभाजन: श्रीमंत देश (उत्तर) आणि गरीब देश (दक्षिण) असं जगाचं नवं वर्गीकरण झालं.
व्यापार गट:
म्हणजे काय? देशांनी व्यापारातील अडथळे (जकात, कोटा) काढून मुक्त व्यापार करणे.
उदाहरणं: ASEAN, युरोपियन युनियन, NAFTA (कॅनडा, अमेरिका, मेक्सिको).
सार्क (SAARC):
स्थापना: १९८५, मुख्यालय: काठमांडू.
सदस्य: भारत, पाकिस्तान, श्रीलंका, बांगलादेश, भूटान, नेपाळ, मालदीव, अफगाणिस्तान.
उद्देश: आर्थिक प्रगती, सामाजिक विकास, परस्पर विश्वास.
४. कालखंड: १९७९ ते १९८५-८६ (नवीन शीतयुद्ध)
घटना:
इराण क्रांती (१९७९): आयातोल्ला खोमेनी यांनी इस्लामिक राज्य बनवलं. अमेरिकेशी करार तोडले.
अफगाणिस्तान (१९७९): सोव्हिएट रशियाच्या मदतीने बाब्राक कारमाल यांनी समाजवादी सरकार बनवलं.
परिणाम: देतांत संपलं आणि नवीन शीतयुद्ध सुरू झालं. तणाव पुन्हा वाढला.
५. कालखंड: १९८५ ते १९९१ (गोर्बाचेव्ह यांचे युग)
मिखाईल गोर्बाचेव्ह:
नवीन धोरणं: पेरेस्त्रॉइका (पुनर्रचना) आणि ग्लासनोस्त (खुलेपणा).
पेरेस्त्रॉइका: राजकीय आणि आर्थिक व्यवस्थेत बदल. लोकशाही आणि विक्रेंदीकरण.
ग्लासनोस्त: लोकांना अभिव्यक्ती स्वातंत्र्य.
परराष्ट्र धोरण:
चीनशी संवाद, शस्त्र नियंत्रण, अफगाणिस्तानातून माघार, भारताशी चांगले संबंध.
पूर्व युरोपातील बदल:
१९८९ मध्ये साम्यवादी सरकारांविरुद्ध बंड झाले.
पोलंड, चेकोस्लोव्हाकिया, हंगेरी, रुमानिया, पूर्व जर्मनीत लोकशाही आली.
सोव्हिएट रशियाचे विघटन (१९९१):
गोर्बाचेव्ह यांनी राजीनामा दिला.
सोव्हिएट रशिया संपला आणि नवीन देश बनले (रशिया, युक्रेन, बेलारुस, इ.).
स्वतंत्र राष्ट्रांचे राष्ट्रकुल (CIS) बनले.
नवीन देश:
जर्मनी एक झाले (१९९०).
चेकोस्लोव्हाकिया दोन झाले: चेक रिपब्लिक, स्लोवाकिया.
युगोस्लाव्हियाचे तुकडे: सर्बिया, क्रोएशिया, बोस्निया, इ.
६. शीतयुद्धानंतरचे जग
शीतयुद्ध संपले (१९९१).
नवीन शब्द: ‘सोव्हिएट रशियानंतरचे युग’, ‘शीतयुद्धोत्तर युग’.
नवीन देशांचा उदय: भारत, चीन, ब्राझील, दक्षिण आफ्रिका.
नवीन संघटना: WTO, G-20, BRICS.
महत्त्वाच्या संकल्पना
शीतयुद्ध: अमेरिका आणि सोव्हिएट रशियातील तणाव.
अलिप्ततावाद: शीतयुद्धात तटस्थ राहून शांतता ठेवणे.
देतांत: तणाव कमी करण्याची प्रक्रिया.
व्यापार गट: मुक्त व्यापारासाठी देशांचे करार.
नवीन शीतयुद्ध: १९७९ नंतर पुन्हा वाढलेला तणाव.
Leave a Reply