राज्यशास्त्र Important Question Class 11 Chapter 2 Rajyashastra Maharashtra Board Marathi Medium

स्वातंत्र्य आणि हक्क

लघु प्रश्न

1. स्वातंत्र्य म्हणजे काय?
उत्तर: स्वातंत्र्य म्हणजे व्यक्तीवर कोणतेही बंधन नसणे आणि निवडीचे स्वातंत्र्य मिळणे.

2. थॉमस हॉब्ज यांचे स्वातंत्र्याबद्दलचे मत काय होते?
उत्तर: हॉब्ज म्हणतात, स्वातंत्र्य हा मनुष्याचा नैसर्गिक अधिकार आहे.

3. जॉन लॉक यांनी स्वातंत्र्याला काय महत्त्व दिले?
उत्तर: लॉक यांनी स्वातंत्र्याला नैतिकतेच्या आधारावर महत्त्व दिले आणि ते नैसर्गिक अधिकार मानले.

4. रुसो यांनी स्वातंत्र्याचा कोणता दृष्टिकोन मांडला?
उत्तर: रुसो यांनी स्वातंत्र्याचा सामूहिक दृष्टिकोन मांडला आणि समाजाच्या हिताला प्राधान्य दिले.

5. जेरेमी बेंथॅम यांचा स्वातंत्र्याचा मूलमंत्र काय होता?
उत्तर: ‘अधिकतम लोकांचे अधिकतम सुख’ हा त्यांचा मूलमंत्र होता.

6. नकारात्मक स्वातंत्र्य म्हणजे काय?
उत्तर: नकारात्मक स्वातंत्र्य म्हणजे बंधनांचा अभाव आणि राज्याचा हस्तक्षेप नसणे.

7. सकारात्मक स्वातंत्र्याची संकल्पना काय आहे?
उत्तर: सकारात्मक स्वातंत्र्य म्हणजे व्यक्तीच्या विकासासाठी अनुकूल परिस्थिती आणि कायद्याचे मार्गदर्शन.

8. महात्मा गांधींची ‘स्वराज’ संकल्पना काय होती?
उत्तर: स्वराज म्हणजे स्वतःवर राज्य आणि पाश्चिमात्य वर्चस्वापासून मुक्ती.

9. भारतीय संविधानात कोणता हक्क 2002 मध्ये समाविष्ट झाला?
उत्तर: शिक्षणाचा हक्क 2002 मध्ये मूलभूत हक्कात समाविष्ट झाला.

10. मानवी हक्क कधी घोषित झाले?
उत्तर: 10 डिसेंबर 1948 रोजी संयुक्त राष्ट्राने मानवी हक्कांचा जाहिरनामा घोषित केला.

दीर्घ प्रश्न

1.स्वातंत्र्याचे स्वरूप आणि त्याचे प्रकार सोप्या भाषेत समजावून सांगा.
उत्तर: स्वातंत्र्य म्हणजे माणसाला आपल्या मनाप्रमाणे जगता येणे आणि कोणाच्याही दबावाखाली न येणे. स्वातंत्र्याचे दोन मुख्य प्रकार आहेत: नकारात्मक आणि सकारात्मक. नकारात्मक स्वातंत्र्य म्हणजे कोणतेही बंधन नसणे, म्हणजे सरकार किंवा समाजाने व्यक्तीवर अडथळे आणू नयेत, असा विचार जे.एस. मिल आणि इसाया बर्लिन यांनी मांडला. सकारात्मक स्वातंत्र्य म्हणजे व्यक्तीला चांगले आयुष्य जगण्यासाठी मदत मिळणे, जसे की कायदा आणि समाजाने आधार द्यावा, असा विचार रुसो यांनी सांगितला. दोन्ही प्रकार व्यक्तीच्या आणि समाजाच्या विकासासाठी महत्त्वाचे आहेत.

2. महात्मा गांधींचा स्वातंत्र्याचा विचार कसा होता?
उत्तर: महात्मा गांधींनी स्वातंत्र्यासाठी ‘स्वराज’ ही संकल्पना मांडली. त्यांच्या मते, स्वराज म्हणजे फक्त इंग्रजांपासून मुक्ती नव्हे, तर पाश्चिमात्य संस्कृतीच्या प्रभावापासूनही मुक्ती. स्वराजात स्वयंशासन, स्वयंशिस्त आणि मानवी मूल्यांना खूप महत्त्व होते. त्यांना वाटायचे की खरे स्वातंत्र्य तेव्हाच मिळते जेव्हा माणूस स्वतःवर नियंत्रण ठेवतो आणि समाजात नीतीने वागतो. त्यांनी हे विचार ‘हिंद स्वराज’ या पुस्तकात मांडले आहेत.

3. मानवी हक्क म्हणजे काय आणि ते का महत्त्वाचे आहेत?
उत्तर: मानवी हक्क म्हणजे प्रत्येक माणसाला जन्मतःच मिळणारे मूलभूत अधिकार, जसे की जगण्याचा हक्क, स्वातंत्र्याचा हक्क आणि समानतेचा हक्क. हे हक्क कोणीही हिरावून घेऊ शकत नाहीत आणि ते सर्वांना समान मिळतात. हे महत्त्वाचे आहेत कारण त्यामुळे माणसाची प्रतिष्ठा आणि मूल्य टिकून राहतात. उदाहरणार्थ, शिक्षण, आरोग्य आणि अभिव्यक्ती स्वातंत्र्यामुळे माणूस आपले आयुष्य चांगले बनवू शकतो. 1948 मध्ये संयुक्त राष्ट्राने हे हक्क जाहीर केले.

4. भारतीय संविधानातील स्वातंत्र्य आणि हक्क थोडक्यात समजावून सांगा.
उत्तर: भारतीय संविधानाच्या तिसऱ्या भागात मूलभूत हक्क दिले आहेत, जसे की समानतेचा हक्क, स्वातंत्र्याचा हक्क, शोषणाविरुद्धचा हक्क आणि धार्मिक स्वातंत्र्य. कलम 19 मध्ये बोलण्याचे, संचाराचे आणि व्यवसायाचे स्वातंत्र्य आहे, तर कलम 21 मध्ये जीवित आणि व्यक्तिस्वातंत्र्याचा हक्क आहे. यात सकारात्मक आणि नकारात्मक स्वातंत्र्याचा समन्वय आहे. न्यायालयानेही हे हक्क वाढवले, जसे की खासगीपणाचा हक्क (2017). हे हक्क भारतीयांना सन्मानाने जगण्याची हमी देतात.

5. इसाया बर्लिन यांनी स्वातंत्र्याच्या दोन संकल्पना कशा मांडल्या?
उत्तर: इसाया बर्लिन यांनी 1958 मध्ये ‘नकारात्मक स्वातंत्र्य’ आणि ‘सकारात्मक स्वातंत्र्य’ अशा दोन संकल्पना मांडल्या. नकारात्मक स्वातंत्र्य म्हणजे कोणतेही बंधन नसणे, जिथे व्यक्तीला कृती करण्याची मोकळीक असते आणि सरकार हस्तक्षेप करत नाही. उदाहरणार्थ, “मी कोणाचाही गुलाम नाही.” सकारात्मक स्वातंत्र्य म्हणजे व्यक्तीला स्वतःचे जीवन सुधारण्यासाठी संधी आणि आधार मिळणे, जसे की “मीच माझा मालक आहे.” बर्लिन यांनी सांगितले की दोन्ही स्वातंत्र्ये वेगवेगळ्या विचारसरणीतून आली आहेत आणि माणसाच्या विकासासाठी वेगळे महत्त्व आहे.