Question Answers Chapter 6 इतिहास Class 11 Itihas Maharashtra Board Marathi Medium

Question Answers For All Chapters – इतिहास Class 11

भारतातील दुसरे नागरीकरण

प्र.१ (अ) दिलेल्या पर्यायांपैकी योग्य पर्याय निवडून विधाने पुन्हा लिहा.

१. अश्मक हा शब्द भाषेतील आहे.

(अ) पाली (ब) संस्कृत
(क) अर्धमागधी (ड) प्राकृत

उत्तर – (ब) संस्कृत

२. काशी या महाजनपदाची येथे राजधानी होती.

(अ) गोरखपूर (ब) चंदानगर
(क) राजगृह (ड) वाराणसी

उत्तर – (ड) वाराणसी

३. गौतम बुद्धांचा जन्म येथे झाला.

(अ) कुशिनगर (ब) सारनाथ
(क) लुंबिनी (ड) पाटलीपुत्र

उत्तर – (क) लुंबिनी

४. उत्तर पांचाल व दक्षिण पांचाल साम्राज्याची नदी ही नैसर्गिक सीमा आहे.

(अ) यमुना (ब) भागीरथी
(क) गंगा (ड) निरंजन

उत्तर – (क) गंगा

प्र.२ योग्य कारण निवडून विधान पूर्ण करा.

गौतम बुद्धांनी ४५ वर्षे सतत भ्रमंती केली. कारण..
(अ) गुरूच्या शोधासाठी
(ब) तपश्चर्या करण्यासाठी
(क) लोकांना धम्माचा उपदेश करण्यासाठी
(ड) ज्ञान मिळवण्यासाठी

उत्तर – (क) लोकांना धम्माचा उपदेश करण्यासाठी

प्र.४ पुढील विधाने सकारण स्पष्ट करा.

१. सोळा महाजनपदांचा उदय झाला.

उत्तर –

• वैदिक काळाच्या उत्तरार्धात लहान-लहान गावे व प्रदेश एकत्र येऊन मोठी राज्ये निर्माण झाली.
• या राज्यांना महाजनपद असे म्हटले जात असे.
• व्यापार, शेती, लोकराज्यव्यवस्था आणि संरक्षणाच्या गरजेने या महाजनपदांचा उदय झाला.
• सोळा प्रमुख महाजनपदांमध्ये मगध, कोशल, वज्जी, काशी, कुरू, पांचाल, अश्मक इत्यादींचा समावेश होता.

२. भारतात दुसऱ्या नागरीकरणाची सुरुवात झाली.

उत्तर –

• पहिल्या नागरीकरणाची प्रक्रिया सिंधू संस्कृतीच्या काळात दिसून येते.
• दुसरे नागरीकरण महाजनपदांच्या उदयानंतर घडले.
• मोठी शहरे, व्यापार, चलनप्रणाली आणि सामाजिक सुधारणा यामुळे ही प्रक्रिया घडून आली.
• विशेषतः गंगा-सिंधू नदीच्या खोऱ्यात नगरे वाढली व व्यापार फोफावला.

३. वर्धमान महावीर आणि गौतम बुद्ध यांना अनेक अनुयायी मिळाले.

उत्तर –

• दोघांनीही तत्कालीन धार्मिक रूढींना विरोध केला आणि नवीन विचार मांडले.
• त्यांनी अहिंसा, सत्य, आत्मशुद्धी आणि मोक्षमार्ग यांचा प्रचार केला.
• सामान्य लोकांना समजेल अशा भाषेत शिकवले, त्यामुळे लोकांना त्यांची शिकवण समजली.
• अनेक राजे, व्यापारी आणि सामान्य जनता त्यांच्या शिकवणीमुळे त्यांचे अनुयायी झाले.

प्र.५ पुढील संकल्पना स्पष्ट करा.

१. नास्तिक दर्शन

उत्तर –

• जे विचार वेदांना अंतिम सत्य मानत नाहीत त्यांना नास्तिक दर्शन म्हणतात.
• यामध्ये बौद्ध, जैन आणि चार्वाक दर्शनांचा समावेश होतो.
• हे तत्त्वज्ञान वेदांना, ईश्वराला आणि आत्म्याच्या अमरत्वाला नाकारते.

२. गौतम बुद्धांनी सांगितलेले अष्टांग मार्ग

उत्तर – बुद्धांनी दुःखमुक्तीचा मार्ग सांगताना अष्टांग मार्ग सांगितला. तो पुढीलप्रमाणे आहे:

१. सम्यक दृष्टि (योग्य दृष्टी)
२. सम्यक संकल्प (योग्य विचार)
३. सम्यक वाणी (सत्य भाषण)
४. सम्यक कर्म (सदाचरण)
५. सम्यक आजीविका (शुद्ध उपजीविका)
६. सम्यक प्रयत्न (सतत चांगले प्रयत्न करणे)
७. सम्यक स्मृती (योग्य स्मृती)
८. सम्यक समाधी (ध्यान व आत्मशुद्धी)

प्र.६ खालील मुद्द्यांच्या आधारे सविस्तर उत्तर लिहा.

महाजनपदामधील राज्यव्यवस्था खालील मुद्द्यांच्या आधारे स्पष्ट करा.

(अ) राज्यांचे प्रकार दर्शवणाऱ्या संज्ञा:

उत्तर – महाजनपदांचे दोन मुख्य प्रकार होते:

1. राजशाही राज्य (Monarchy): जिथे एक राजा राज्य करत असे, उदा. मगध, कोशल.
2. गणराज्य (Republics): जिथे लोकसभा (संघ) निर्णय घेत असे, उदा. वज्जी, लिच्छवी.

(ब) राजाची निवड:

• राजशाहीत राजा वंशपरंपरागत असायचा.
• गणराज्यात राजाच्या निवडीसाठी प्रमुख लोकांच्या सभा भरविल्या जात.

(क) राजाचे अधिकार:

• राजाला युद्ध छेडणे, कर वसूल करणे, न्यायदान करणे याचे अधिकार होते.
• राजदरबारात मंत्री आणि प्रशासकांचा सल्ला घेतला जात असे.

(ड) निर्णय प्रक्रिया:

• राजशाहीत राजा अंतिम निर्णय घेत असे.
• गणराज्यात लोकसभा व मंत्रिमंडळ सामूहिक निर्णय घेत असे.