Question Answers For All Chapters – इतिहास Class 11
जनपदे आणि गणराज्ये
प्र.१ (अ) दिलेल्या पर्यायांपैकी योग्य पर्याय निवडून विधाने पुन्हा लिहा.
१. जनांच्या वास्तव्याचे स्थान म्हणजे ‘ ’ होय.
(अ) गणराज्य (ब) गणसंघ
(क) जनपद (ड) गोत्र
उत्तर – (क) जनपद
२. जनपदाच्या प्रमुखास ‘ ’ म्हटले जाई.
(अ) सेनापती (ब) भांडागारिक
(क) राजन (ड) उपराजा
उत्तर – (क) राजन
३. ‘जनपदिन’ या शब्दाचा उल्लेख असणाऱ्या अष्टाध्यायी या ग्रंथाचा कर्ता हा आहे.
(अ) कौटिल्य (ब) पाणिनी
(क) चाणक्य (ड) व्यास
उत्तर – (ब) पाणिनी
४. जनपदांच्या उदयाचे प्रमुख कारण हे भौगोलिक सीमांची आणि जाणीव होती.
(अ) एकतेची (ब) अधिकाराची
(क) स्वायत्ततेची (ड) लोकसत्तेची
उत्तर – (क) स्वायत्ततेची
(ब) ‘ब’ गटातील चुकीची जोडी दुरुस्त करून लिहा.
| ‘अ’ गट | ‘ब’ गट |
| १. प्राच्य | पूर्व दिशेचा प्रदेश |
| २. प्रातिच्य | पश्चिम दिशेचा प्रदेश |
| ३. उदिच्य | उत्तर दिशेचा प्रदेश |
| ४. अपरांत | विंध्य पर्वताच्या उत्तरेकडील प्रदेश |
उत्तर – ४. अपरांत – विंध्य पर्वतरांगांच्या दक्षिणेकडील प्रदेश
प्र.२ दिलेल्या कारणांपैकी योग्य कारण निवडून विधान पूर्ण करा.
यौधेय, मालव, क्षुद्रक हे आयुधजीवि गणसंघ होते. कारण –
(अ) हे गणसंघ भारतीय उपखंडाच्या वायव्य प्रदेशात होते.
(ब) हे अस्त्रशस्त्रविद्येत निपुण असून त्यावर त्यांची उपजीविका अवलंबून होती.
(क) हे व्यापारात निपुण होते.
(ड) हे शेती व पशुपालन करणारे गणसंघ होते.
उत्तर – (ब) हे अस्त्रशस्त्रविद्येत निपुण असून त्यावर त्यांची उपजीविका अवलंबून होती.
प्र.३ दिलेले संकल्पनाचित्र पूर्ण करा.
उत्तर –
- महाभारत
- ब्राह्मण ग्रंथ
- रामायण
- जैन साहित्य
प्र.४ पुढील संकल्पना स्पष्ट करा.
१. गणराज्य आणि संघराज्य
उत्तर –
- गणराज्य: गणराज्य म्हणजे अशी राज्यव्यवस्था जिथे कोणी एक व्यक्ती राज्यकर्ता नसून, जनपदातील सदस्य एकत्रितपणे राज्यकारभार चालवतात. उदाहरणार्थ, उत्तर कुरु आणि उत्तर मद्र ही गणराज्ये ‘वैराज्य’ स्वरूपाची होती. यात ‘गण’ म्हणजे समान सामाजिक दर्जा असलेला सत्ताधारी वर्ग असतो.
- संघराज्य: संघराज्य म्हणजे अनेक कुळे किंवा अनेक जनपदे एकत्र येऊन निर्माण झालेले राज्य. उदाहरणार्थ, वज्जी गणसंघात आठ कुळे समाविष्ट होती, तर यौधेय-क्षुद्रक हे एकाहून अधिक स्वतंत्र गणराज्यांनी मिळून बनलेले संघराज्य होते.
२. वार्ताशस्त्रोपजीवि गणसंघ
उत्तर – वार्ताशस्त्रोपजीवि गणसंघ म्हणजे असे गणसंघ ज्यांची उपजीविका व्यापार (वार्ता), शेती, पशुपालन आणि युद्धकला यांवर अवलंबून होती. हे गणसंघ भारतीय उपखंडाच्या वायव्य प्रदेशात आढळत होते. उदाहरणार्थ, कांबोज आणि सुराष्ट्र हे गणसंघ व्यापार आणि युद्धकलेत निपुण होते.
३. जन व जनपदे
उत्तर –
- जन: वैदिक काळात नातेसंबंधांनी बांधलेल्या आणि ‘आपण एक आहोत’ अशी भावना असलेल्या लोकसमूहाला ‘जन’ असे म्हणत. सुरुवातीला यात फक्त कुल, ग्राम आणि गोष्ठ (गोत्र) यांचा समावेश होता. त्यांच्या भौगोलिक सीमा निश्चित नव्हत्या.
- जनपदे: जेव्हा वैदिक जन गंगेच्या मुखापर्यंत स्थलांतर करून स्थिरावले, तेव्हा भौगोलिक सीमांची जाणीव निर्माण झाली. या जाणीवेवर आधारित, स्वतंत्र प्रशासनयंत्रणा असलेली ‘जनपदे’ उदयाला आली. ‘जनपद’ म्हणजे जनांच्या वास्तव्याचे स्थान. यात औपचारिक प्रशासनव्यवस्था विकसित झाली आणि ही प्राचीन भारतातील पहिली प्रस्थापित राज्ये होती.
प्र.५ पुढील प्रश्नाचे सविस्तर उत्तर लिहा.
लोकसत्ताक आणि अल्पलोकसत्ताक पद्धतीचे वर्णन करा.
उत्तर –
- लोकसत्ताक पद्धती (Democracy):
लोकसत्ताक पद्धतीत गणसंघाच्या प्रादेशिक विभागांना ‘खंड’ असे म्हणत. या खंडांमधून सक्षम व्यक्तींची निवड करून त्यांच्या हाती राज्यव्यवस्था सोपवली जाई. ही निवडलेली व्यक्ती ‘गणमुख्य’ म्हणून गणपरिषदेचे सदस्य बनत. गणपरिषदेला महत्त्वाचे निर्णय घेण्याचे सर्वोच्च अधिकार होते. या निर्णयांची अंमलबजावणी गणप्रमुख (राजा), उपराजा, सेनापती आणि भांडागारिक (कोषाध्यक्ष) यांच्यामार्फत होत असे. ही पद्धती सिकंदराच्या स्वारीच्या वेळेस पंजाब आणि सिंधमध्ये आढळली. यात सर्वसामान्य जनतेचा सहभाग असल्याने ती लोकसत्ताक होती. - अल्पलोकसत्ताक पद्धती (Oligarchy):
अल्पलोकसत्ताक पद्धतीत प्रशासनाचे सर्व अधिकार समाजातील अभिजनांच्या (उच्चवर्गीय) सभेकडे असत. या प्रकाराला पाणिनी आणि कौटिल्य यांनी ‘राजशब्दोपजीवी’ संघ असे संबोधले आहे. उदाहरणार्थ, वज्जी, अंधक-वृष्णी, यौधेय, मद्रक, कुरु, पांचाल हे गणसंघ या प्रकारात मोडतात. हे गणसंघ उत्तर प्रदेशाच्या पूर्वेकडील भागात आणि बिहारमध्ये अधिक प्रमाणात आढळले. यात राज्यकारभार फक्त मर्यादित उच्चवर्गीय लोकांच्या हाती असल्याने ही पद्धती अल्पलोकसत्ताक होती.
Leave a Reply