Question Answers For All Chapters – इतिहास Class 11
भारतातील ताम्रपाषाणयुगीन गाव-वसाहती
प्र.१ (अ) योग्य पर्याय निवडून विधाने पुन्हा लिहा.
१. अस्थिकुंभावरील या प्राण्याच्या पोटात मृताचे शरीर दाखवलेले आहे.
(अ) हरीण (ब) मोर
(क) मासा (ड) बैल
उत्तर – (ब) मोर
२. बालाथल येथे मोठ्या प्रमाणावर भांड्याचे उत्पादन होत होते.
(अ) दगडाच्या (ब) तांब्याच्या
(क) मातीच्या (ड) काचेच्या
उत्तर – (क) मातीच्या
३. शेतकऱ्यांच्या कायमस्वरूपी गाव-वसाहती महाराष्ट्रात प्रथम या संस्कृतीच्या लोकांनी वसवल्या.
(अ) सावळदा (ब) माळवा
(क) हडप्पा (ड) कायथा
उत्तर – (ब) माळवा
(ब) ‘ब’ गटातील चुकीची जोडी दुरुस्त करून लिहा.
| ‘अ’ गट | ‘ब’ गट |
| १. सावळदा संस्कृती | दायमाबाद |
| २. माळवा संस्कृती | नावडाटोली |
| ३. आहाड संस्कृती | सोनपूर |
| ४. जोर्वे संस्कृती | इनामगाव |
उत्तर – ३. आहाड संस्कृती – बालथल
प्र.२ पुढील विधाने सकारण स्पष्ट करा.
१. हडप्पा संस्कृतीच्या लोकांनी स्थलांतर केले.
उत्तर – हडप्पा संस्कृतीच्या लोकांनी स्थलांतर केले कारण नागरी हडप्पा संस्कृतीचा ऱ्हास झाला. दस्तऐवजात नमूद आहे की हडप्पा संस्कृतीच्या ऱ्हासामुळे तिथल्या लोकांना स्थलांतर करावे लागले आणि ते जिथे गेले, तिथल्या स्थानिक संस्कृतींमध्ये मिसळून नवीन ग्राम-वसाहती उदयाला आल्या. हा ऱ्हास पर्यावरणीय बदल, व्यापारात घट किंवा इतर कारणांमुळे झाला असावा, ज्यामुळे त्यांना नवीन ठिकाणी जाणे भाग पडले.
२. माळवा संस्कृतीच्या लोकांना महाराष्ट्राचे आद्य शेतकरी म्हटले जाते.
उत्तर – माळवा संस्कृतीच्या लोकांना महाराष्ट्राचे आद्य शेतकरी म्हटले जाते कारण त्यांनी महाराष्ट्रात प्रथम कायमस्वरूपी शेतकरी गाव-वसाहती वसवल्या. दस्तऐवजात सांगितले आहे की इसवी सनापूर्वी १६०० च्या सुमारास माळवा संस्कृतीचे लोक महाराष्ट्रात पोचले आणि त्यांनी शेतीवर आधारित स्थिर जीवन सुरू केले. त्यांनी गहू, ज्वारी, मसूर यांसारखी पिके घेतली आणि सिंचनासाठी कालव्यांची व्यवस्था केली, ज्यामुळे ते महाराष्ट्रातील पहिले शेतकरी ठरले.
प्र.३ तुमचे मत नोंदवा. हडप्पा संस्कृतीचे लोक बिहारपर्यंत पोचले होते.
उत्तर – माझ्या मते, हडप्पा संस्कृतीचे लोक बिहारपर्यंत पोचले होते, याचा पुरावा दस्तऐवजातून मिळतो. बिहारमधील चिरांड आणि सोनपूर यांसारख्या स्थळांवर उत्खननात ‘काळी-आणि-तांबडी’ मातीची भांडी सापडली आहेत, ज्यांचे घाट हडप्पा संस्कृतीच्या भांड्यांशी मिळते-जुळते आहेत. यावरून असे दिसते की हडप्पा संस्कृतीच्या लोकांचा प्रभाव बिहारपर्यंत पसरला होता. हडप्पा संस्कृतीच्या ऱ्हासानंतर त्यांचे स्थलांतर झाले आणि स्थानिक संस्कृतींवर त्यांचा प्रभाव पडला, ज्यामुळे बिहारातही त्यांच्या उपस्थितीचे संकेत मिळतात.
प्र.४ टीपा लिहा.
१. बनास संस्कृती
नाव: बनास किंवा आहाड संस्कृती, बनास नदीच्या उपनदीवर वसलेल्या आहाड गावावरून नाव पडले.
कालखंड: हडप्पा संस्कृतीच्या समकालीन, इसवी सनापूर्वी ४००० वर्षे प्राचीन.
स्थळे: बालाथल, गिलुंड (उदेपूरजवळ, राजस्थान).
वैशिष्ट्ये:
- मातीच्या भांड्यांचे मोठ्या प्रमाणावर उत्पादन, इतर वसाहतींना पुरवठा.
- मातीचे बैल, शंखांच्या वस्तू, दगडी पाती, तांब्याची हत्यारे.
- पक्क्या विटांची घरे, इंग्लिश बाँड पद्धतीने बांधलेली, तटबंदी.
हडप्पाशी संबंध: खेत्रीच्या तांब्याच्या खाणींमधून तांबे मिळवले, हडप्पा लोकांना तांबे पुरवले.
२. माळवा संस्कृती
कालखंड: इसवी सनापूर्वी १८००-१२००.
उगम: माळवा प्रदेशात (मध्यप्रदेश).
स्थळे: नावडाटोली (नर्मदा नदीवर), एरण, नागदा (तटबंदीयुक्त).
वैशिष्ट्ये:
- शेतीवर आधारित जीवन.
- महाराष्ट्रात इसवी सनापूर्वी १६०० पासून पोचले, कायमस्वरूपी गाव-वसाहती वसवल्या.
- पिवळसर भांडी, तपकिरी नक्षी.
- इनामगाव येथे आयताकृती घरे, सिंचनासाठी कालवे.
प्रभाव: महाराष्ट्राचे आद्य शेतकरी, जोर्वे संस्कृतीचा उगम.
३. कायथा संस्कृती
स्थळ: कायथा (मध्यप्रदेश, उज्जैनपासून २५ किमी, छोटी काली सिंध नदीवर).
कालखंड: हडप्पा संस्कृतीशी समकालीन.
वैशिष्ट्ये:
- शेती आणि पशुपालनावर आधारित जीवन.
- हाताने घडवलेली मातीची भांडी, गारगोटीची सूक्ष्मास्त्रे.
- तांब्याच्या कुऱ्हाडी, बांगड्या, मौल्यवान खड्यांचे मणी.
हडप्पाशी संबंध: हडप्पा उदयापूर्वीपासून परस्परसंबंध, नंतर आहाड संस्कृतीशी मिश्रण.
प्र.५ गुजरातमधील ताम्रपाषाणयुगीन संस्कृतीची माहिती दिलेल्या मुद्द्यांच्या आधारे लिहा.
मुद्दे – (१) कालखंड (२) व्यवसाय
(३) विस्तार (४) इतर संस्कृतींशी आलेल्या संबंधाचा पुरावा
१. कालखंड:
गुजरातमधील ताम्रपाषाणयुगीन संस्कृतीचा काळ तीन टप्प्यांत विभागला आहे:
- पूर्व हडप्पा: इसवी सनापूर्वी ३९५०-२६००.
- नागरी हडप्पा: इसवी सनापूर्वी २६००-१९००.
- हडप्पोत्तर: इसवी सनापूर्वी १९००-९००.
२. व्यवसाय:
- मुख्य व्यवसाय पशुपालन होता, काही ठिकाणी निमभटके जीवन.
- गारगोटी खड्यांचे स्रोत वापरून रंगीबेरंगी मणी बनवणे हा उद्योग होता, जो हडप्पा संस्कृतीला पुरवला जात असे.
३. विस्तार:
- गुजरातच्या कच्छ-सौराष्ट्र आणि उत्तर गुजरात भागात विस्तार.
- हडप्पोत्तर काळात दक्षिण सौराष्ट्रात ‘प्रभास संस्कृती’ आणि ईशान्य सौराष्ट्रात ‘रंगपूर संस्कृती’ उदयाला आल्या (इ.स.पू. १८००-१२००).
४. इतर संस्कृतींशी आलेल्या संबंधाचा पुरावा:
- मातीच्या भांड्यांचे रंग, घाट आणि नक्षी उत्तर हडप्पा संस्कृतीशी मिळते-जुळते आहेत.
- गारगोटी खड्यांचे मणी हडप्पा संस्कृतीच्या उद्योगाशी जोडलेले, जे गुजरातमधील नवाश्मयुगीन वसाहतींनी पुरवले.
Leave a Reply