Question Answers Chapter 2 इतिहास Class 11 Itihas Maharashtra Board Marathi Medium

Question Answers For All Chapters – इतिहास Class 11

भारतातील आद्य नगरे

प्र.१ दिलेल्या पर्यायांपैकी योग्य पर्याय निवडून विधाने पुन्हा लिहा.

१. शेतीला सुरुवात झाली तेव्हा ……….. भांडी घडवणे, शेती करणे ही कामे स्त्रियांची होती.
(अ) तांब्याची (ब) कांस्याची
(क) मातीची (ड) दगडाची

उत्तर – (क) मातीची

२. लोथल हे नगर तेथील प्राचीन ……….. प्रसिद्ध आहे.
(अ) शेतीसाठी (ब) गोदीसाठी
(क) कापडासाठी (ड) हत्यारांसाठी

उत्तर – (ब) गोदीसाठी

३. हडप्पा संस्कृतीचा ……….. या संस्कृतीशी जवळचा संबंध आहे.
(अ) चीन (ब) ग्रीक
(क) मेसोपोटेमिया (ड) इजिप

उत्तर – (क) मेसोपोटेमिया

४. इजिप्तमधील राजघराण्यातील व्यक्तींना मृत्यूनंतर …….. कापडात गुंडाळले जाई.
(अ) पांढऱ्या (ब) काळ्या
(क) तांबड्या (ड) निळ्या

उत्तर – (ड) निळ्या

प्र.२ (अ) योग्य कारण निवडून विधान पूर्ण करा.

मेसोपोटेमियातील संस्कृतीचा ऱ्हास होण्याचे प्रमुख कारण –

(अ) परकीय आक्रमण (ब) पर्यावरणाचा ऱ्हास
(क) व्यापारातील नुकसान (ड) स्थलांतर

उत्तर – (ब) पर्यावरणाचा ऱ्हास

(ब) ‘ब’ गटातील चुकीची जोडी दुरुस्त करून लिहा.

उत्तर – ३. शोर्तुगाय – अफगाणिस्तानातील बदख्शान प्रांत

प्र.३ पुढील विधाने सकारण स्पष्ट करा.

१. उत्खननामध्ये सापडलेले अवशेष हडप्पा, मोहेंजोदडो, कालीबंगन, लोथल, धोलावीरा, राखीगढी येथील हडप्पा संस्कृतीच्या गतवैभवाची साक्ष देतात.

उत्तर – हडप्पा संस्कृतीच्या या नगरांमध्ये केलेल्या उत्खननातून सुव्यवस्थित नगररचना, पक्क्या विटांचे बांधकाम, स्नानगृहे, स्वच्छतागृहे, विहिरी, धान्याची कोठारे, भव्य सार्वजनिक इमारती, उत्तम निस्सारण व्यवस्था आणि व्यापाराशी संबंधित वस्तूंचे अवशेष सापडले आहेत. हे सर्व पुरावे त्या काळातील प्रगत तंत्रज्ञान, आर्थिक समृद्धी आणि सामाजिक व्यवस्थेचे द्योतक आहेत. उदाहरणार्थ, मोहेंजोदडो येथील भव्यता आणि लोथल येथील गोदी ही हडप्पा संस्कृतीच्या गतवैभवाची उदाहरणे आहेत.

२. लाजवर्दी दगडांना हडप्पा संस्कृतीच्या व्यापारामध्ये अत्यंत महत्त्व होते.

उत्तर – हडप्पा संस्कृतीचा मेसोपोटेमियाशी व्यापार होता आणि लाजवर्दी दगड (इंद्रनील) हे अफगाणिस्तानातील बदक्शान प्रांतातील शोर्तुगाय या वसाहतीतून मिळत होते. मेसोपोटेमियात या दगडांना मोठी मागणी होती, ज्याचा उल्लेख त्यांच्या महाकाव्यांतूनही दिसतो (उदा. देवी इनन्नाच्या राजवाड्याच्या भिंती). हडप्पा संस्कृतीच्या लोकांनी या दगडांचा व्यापार करून आर्थिक समृद्धी मिळवली, त्यामुळे त्याचे महत्त्व खूप होते.

३. हडप्पा संस्कृतीचा ऱ्हास झाला.

उत्तर – हडप्पा संस्कृतीचा ऱ्हास इसवी सनापूर्वी १९०० च्या सुमारास झाला. याला प्रमुख कारणे म्हणजे मेसोपोटेमियाशी व्यापाराची घसरण, हवामानातील बदल (शुष्कता आणि दुष्काळ), सरस्वती नदीचे कोरडे पडणे आणि भूकंपामुळे उपनद्यांच्या दिशा बदलणे. या सर्वांचा परिणाम आर्थिक समृद्धीवर आणि गाव-नगर परस्परसंबंधांवर झाला, ज्यामुळे लोकांना स्थलांतर करावे लागले आणि नगरे ओस पडली.

प्र.४ तुमचे मत नोंदवा.

१. हडप्पा संस्कृतीतील नगरे व गाव-वसाहती यांच्यात परस्परसंबंध होता.

उत्तर – मत: होय, माझ्या मते हडप्पा संस्कृतीतील नगरे आणि गाव-वसाहती यांच्यात परस्परसंबंध होता. कारण नगरे दैनंदिन गरजांसाठी (अन्नधान्य, कच्चा माल) गावांवर अवलंबून होती, तर गावांनी उत्पादित केलेल्या वस्तूंचा व्यापार नगरांमार्फत होत असे. उदाहरणार्थ, शोर्तुगाय येथून लाजवर्दी दगड नगरांपर्यंत पोहोचत होते, जे पुढे मेसोपोटेमियाला निर्यात होत असे. हे जाळे हडप्पा संस्कृतीच्या समृद्धीचे आधारस्तंभ होते.

२. हडप्पा संस्कृतीतील नगरात सुसंघटित प्रशासनयंत्रणा असावी.

उत्तर – मत: होय, माझ्या मते हडप्पा संस्कृतीतील नगरांमध्ये सुसंघटित प्रशासनयंत्रणा असावी. कारण नगररचनेतील सुसूत्रता, विटांचे प्रमाणीकरण (१:२:४), वजनांची अष्टमान पद्धत, व्यापाराचे नियंत्रण आणि भव्य सार्वजनिक इमारती हे सर्व प्रशासकीय नियोजनाचे पुरावे आहेत. ही व्यवस्था कदाचित धर्मगुरु-शासकाने चालवली असावी, ज्यामुळे समाज आणि अर्थव्यवस्था सुसंघटित राहिली.

प्र.५ हडप्पा संस्कृतीमधील नगरांची वैशिष्ट्ये दिलेल्या मुद्द्यांच्या आधारे लिहा.

(अ) नगररचना:

उत्तर – हडप्पा संस्कृतीच्या नगरांमध्ये सुव्यवस्थित रचना होती. पक्क्या विटांचे बांधकाम, स्नानगृहे, स्वच्छतागृहे, विहिरी, धान्याची कोठारे, उत्तम निस्सारण व्यवस्था, काटकोनात छेदणारे रस्ते आणि तटबंदीने युक्त विभाग ही त्याची वैशिष्ट्ये होती. ‘इंग्लिश बाँड’ पद्धतीने केलेले बांधकाम भूकंपप्रवण प्रदेशात उपयुक्त होते.

(ब) समाजव्यवस्था:

उत्तर – समाजात अधिकारदर्शक उतरंड होती. विशेष कौशल्य असलेले कारागीर, कुशल व्यावसायिक वर्ग आणि श्रद्धाप्रणालीशी संबंधित वस्तू (उदा. मुद्रा, अग्निकुंडे) आढळतात. दफनस्थळांमधून मृत्यूनंतरच्या विधींचा पुरावा मिळतो, जे सामाजिक रचनेचे द्योतक आहे.

(क) शासनव्यवस्था:

उत्तर – मध्यवर्ती शासनव्यवस्था होती. पाणी, साधनसंपत्ती आणि व्यापारावर नियंत्रण होते. विटांचे प्रमाणीकरण (१:२:४), अष्टमान पद्धतीची वजने आणि प्रशासकीय इमारती हे त्याचे पुरावे आहेत. कदाचित धर्मगुरु-शासकाने ही व्यवस्था चालवली असावी.

(ड) आर्थिक व्यवस्था:

उत्तर – व्यापारासाठी वस्तूंचे मोठ्या प्रमाणावर उत्पादन (मातीची भांडी, धातूंच्या वस्तू, मणी) आणि कारागिरांच्या कार्यशाळा होत्या. अंतर्गत आणि मेसोपोटेमियासारख्या दूरच्या प्रदेशांशी भरभराटीचा व्यापार होता, ज्यावर शासकीय नियंत्रण होते. विकसित लेखनकला (मुद्रांवरील लिपी) हेही आर्थिक व्यवस्थेचे वैशिष्ट्य होते.