Question Answers Chapter 10 इतिहास Class 11 Itihas Maharashtra Board Marathi Medium

Question Answers For All Chapters – इतिहास Class 11

भारतीय इतिहासातील नवे पर्व

प्र.१ (अ) दिलेल्या पर्यायांपैकी योग्य पर्याय निवडून विधाने पुन्हा लिहा.

१. इंडो-ग्रीकांचा इतिहास हा प्रामुख्याने त्यांच्या समजतो.
(अ) साहित्यावरून (ब) कोरीव लेखांवरून
(क) नाण्यांवरून (ड) मातीच्या भांड्यांवरून

उत्तर – (क) नाण्यांवरून

२. गुप्त वंशाचा संस्थापक हा होता.
(अ) श्रीगुप्त (ब) घटोत्कच
(क) समुद्रगुप्त (ड) रामगुप्त

उत्तर – (अ) श्रीगुप्त

३. शकांचा पराभव करून गादीवर आल्यावर ‘विक्रमादित्य’ हे बिरुद याने धारण केले.
(अ) दुसरा चंद्रगुप्त (ब) रामगुप्त
(क) पहिला चंद्रगुप्त (ड) कुमारगुप

उत्तर – (अ) दुसरा चंद्रगुप्त

(ब) ‘ब’ गटातील चुकीची जोडी दुरुस्त करून लिहा.

उत्तर – २. पुष्पपट – फुलांचे डिझाइन

प्र.२ पुढील विधाने सकारण स्पष्ट करा.

1. गुप्तकाळात स्थानिक जमीनदारांच्या हाती सत्ता केंद्रित होऊ लागली.

उत्तर – स्पष्टीकरण: गुप्त काळात प्रशासनाचे विकेंद्रीकरण झाले होते. राजाने शेतीच्या अर्थव्यवस्थेची पुनर्रचना करताना स्थानिक लोकांना शेतजमिनी कसायला दिल्या आणि धार्मिक व शैक्षणिक संस्थांना करमुक्त जमिनी (अग्रहार) दान दिल्या. तसेच, लष्करी आणि नागरी सेवेसाठी रोख पगाराऐवजी इनामी जमिनी देण्याची पद्धत सुरू झाली. यामुळे महसूल घटला आणि राजसत्ता आर्थिकदृष्ट्या दुर्बल झाली. परिणामी, सत्तेचे केंद्र राजापासून स्थानिक जमीनदारांकडे सरकले आणि त्यांच्या हाती सत्ता केंद्रित होऊ लागली.

2. हूण स्वाऱ्यांची प्रत्येक लाट गुप्तांना दुर्बल बनवत गेली.

उत्तर – स्पष्टीकरण: कुमारगुप्ताच्या काळात मध्य आशियातील हुणांनी भारतावर आक्रमणे सुरू केली. सुरुवातीला कुमारगुप्ताने ही आक्रमणे थोपवून धरली, परंतु त्यानंतरच्या राजांना हुणांचा सामना करण्यात यश आले नाही. हुणांच्या सततच्या स्वाऱ्यांमुळे गुप्त साम्राज्याची आर्थिक आणि लष्करी शक्ती क्षीण होत गेली. शेवटी, या आक्रमणांमुळे गुप्तांचे राज्य अनेक छोट्या राज्यांमध्ये विघटित झाले आणि ते दुर्बल बनले.

प्र.३ तुमचे मत नोंदवा.

दिग्विजयानंतर समुद्रगुप्ताने अश्वमेध यज्ञ केला.

उत्तर – मत: समुद्रगुप्ताने दिग्विजयानंतर अश्वमेध यज्ञ करणे हे त्याच्या साम्राज्यवादी महत्त्वाकांक्षा आणि प्राचीन भारतीय परंपरांचे पालन करण्याच्या इच्छेचे द्योतक आहे. अश्वमेध यज्ञ हा प्राचीन काळात चक्रवर्ती सम्राटांचे प्रतीक मानला जात असे. समुद्रगुप्ताने उत्तर आणि दक्षिण भारतातील अनेक राज्ये जिंकून आपले वर्चस्व प्रस्थापित केले होते. या विजयानंतर अश्वमेध यज्ञ करून त्याने स्वतःला सर्वोच्च सम्राट म्हणून घोषित केले आणि आपल्या शक्तीचा व प्रभुत्वाचा दावा सर्वांना दाखवून दिला. हे कृत्य त्याच्या राजकीय आणि धार्मिक दृष्टिकोनाचेही प्रतिबिंब आहे.

प्र.४ टीपा लिहा.

१. गुप्तकालीन शिल्पकला

उत्तर –

• गुप्त काळ हा भारतीय मूर्तिशिल्पाचा सुवर्णकाळ मानला जातो.
• मानवी शरीराकृती हा शिल्पकलेचा केंद्रबिंदू होता; मूर्ती सौंदर्यपूर्ण आणि वास्तववादी होत्या.
• हिंदू, बौद्ध आणि जैन धर्माच्या मूर्ती घडवल्या गेल्या; दगड, धातू आणि मातीचा वापर केला गेला.
• सारनाथ, देवगढ, अजिंठा येथील शिल्पे प्रसिद्ध आहेत.
• भारतीय मंदिर स्थापत्याचा पाया या काळात रचला गेला; घडीव दगडांचा वापर सुरू झाला.
• दिल्लीचा लोहस्तंभ हे धातुविज्ञानातील प्रगतीचे उदाहरण आहे, जो गंजत नाही.

२. भारत-रोम व्यापार

उत्तर –

• इसवी सनापूर्व पहिल्या शतकापासून भारत-रोम व्यापार वाढला; ‘पेरिप्लस ऑफ एरिथ्रियन सी’ मध्ये याचे वर्णन आहे.
• भारतातून कापड, मसाले, हस्तिदंत, मोती, प्राणी (वाघ, मोर) निर्यात होत; रोममधून सोने, चांदी, मद्य आयात होत.
• महाराष्ट्रातील सोपारा, कल्याण, तेर, भोकरदन ही व्यापाराची केंद्रे होती.
• रोमन नाणी, मद्यकुंभ (अँफोरा) आणि तांबडी भांडी उत्खननात सापडली.
• या व्यापारामुळे भारतात सुवर्ण नाण्यांचा ओघ वाढला आणि शहरे समृद्ध झाली.
• दक्षिण भारतात धरणीकोट, अमरावती येथे बौद्ध केंद्रेही उदयास आली.

प्र.५ दिलेल्या मुद्द्यांच्या आधारे पुढील प्रश्नाचे उत्तर लिहा.

गुप्त कालखंडातील विविध क्षेत्रांमधील प्रमाणीकरण कसे झाले ते लिहा.

(अ) गुप्तकालील प्रशासनाची विभागणी

उत्तर – गुप्त प्रशासन विकेंद्रित होते. राजा हा केंद्रबिंदू असला तरी राजपुत्र, अमात्य आणि सल्लागार त्याला मदत करत. प्रांतांचे उपविभाग ‘विषय’ म्हणून ओळखले जात; त्यावर ‘विषयपती’ नेमले जात. ‘कुमारामात्य’ हे प्रांतीय अधिकारी तर ‘आयुक्तक’ हे जिल्हा अधिकारी होते. स्थानिक पातळीवर निर्णय घेण्याची स्वायत्तता होती, ज्यामुळे प्रशासन व्यवस्थित आणि प्रभावी झाले.

(ब) शेतीच्या अर्थव्यवस्थेची पुनर्रचना

उत्तर – गुप्तांनी शेतीवर आधारित अर्थव्यवस्थेची पुनर्रचना केली. स्थानिकांना शेतजमिनी कसायला दिल्या आणि धार्मिक-शैक्षणिक संस्थांना करमुक्त ‘अग्रहार’ जमिनी दान दिल्या. लष्करी व नागरी सेवेसाठी इनामी जमिनी देण्याची पद्धत सुरू झाली. यामुळे शेती उत्पादन वाढले, परंतु महसूल घटल्याने सरंजामदारी पद्धतीची सुरुवात झाली आणि सत्ता स्थानिक जमीनदारांकडे केंद्रित झाली.

(क) गुप्तकालीन नाणी/नाणकशास्त्रातील प्रगती

उत्तर – गुप्तकालीन सुवर्ण नाणी ही नाणकशास्त्रातील उत्कृष्ट नमुने आहेत. या नाण्यांवर राजांच्या प्रतिमा, देवतांचे चित्रण आणि ‘सर्वराजोच्छेत्ता’ सारख्या पदव्या कोरलेल्या होत्या. समुद्रगुप्ताच्या नाण्यांवर वीणावादक प्रतिमा तर चंद्रगुप्ताच्या नाण्यांवर कुमारदेवीची प्रतिमा होती. या नाण्यांनी व्यापाराला चालना दिली आणि गुप्तकालीन समृद्धी दर्शवली. धातुविज्ञानातील प्रगतीमुळे ही नाणी टिकाऊ आणि सौंदर्यपूर्ण बनली.