Question Answers For All Chapters – इतिहास Class 11
आद्य शेतकरी
स्वाध्याय
(अ) दिलेल्या पर्यायांपैकी योग्य पर्याय निवडून विधाने पुन्हा लिहा.
१. ‘यलो रिव्हर’ हे या चिनी नावाचे भाषांतर आहे.
(अ) केमेत (ब) मदर
(क) सॉरो (ड) होयांग हो
उत्तर – (ड) होयांग हो
पुन्हा लिहिलेले विधान: ‘यलो रिव्हर’ हे होयांग हो या चिनी नावाचे भाषांतर आहे.
२. ‘नवाश्मयुगीन क्रांती’ असा शब्दप्रयोग या ऑस्ट्रेलियन पुरातत्त्वज्ञाने केलेला आहे.
(अ) गॉर्डन विली (ब) गॉर्डन चाईल्ड
(क) हिरोडोटस (ड) कॉिलंगवुड
उत्तर – (ब) गॉर्डन चाईल्ड
पुन्हा लिहिलेले विधान: ‘नवाश्मयुगीन क्रांती’ असा शब्दप्रयोग गॉर्डन चाईल्ड या ऑस्ट्रेलियन पुरातत्त्वज्ञाने केलेला आहे.
३. गिलगॅल येथील नवाश्मयुगीन वसाहतीत झाडांची नियोजनपूर्वक लागवड केली होती.
(अ) पेरूच्या (ब) चिक्कूच्या
(क) अंजिराच्या (ड) जांभळाच्या
उत्तर – (क) अंजिराच्या
पुन्हा लिहिलेले विधान: गिलगॅल येथील नवाश्मयुगीन वसाहतीत अंजिराच्या झाडांची नियोजनपूर्वक लागवड केली होती.
४. पुणे जिल्ह्याच्या शिरूर तालुक्यातील हे ताम्रपाषाणयुगीन शेतकऱ्यांच्या गाववसाहतीचे उदाहरण आहे.
(अ) सरदवाडी (ब) रांजणगाव
(क) पाबळ (ड) इनामगाव
उत्तर – (ड) इनामगाव
पुन्हा लिहिलेले विधान: पुणे जिल्ह्याच्या शिरूर तालुक्यातील इनामगाव हे ताम्रपाषाणयुगीन शेतकऱ्यांच्या गाववसाहतीचे उदाहरण आहे.
(ब) ‘ब’ गटातील चुकीची जोडी दुरुस्त करून लिहा.
| ‘अ’ गट | ‘ब’ गट |
| १. टायग्रीस आणि युफ्रेटिस नद्यांचे खोरे | मेसोपोटेमिया |
| २. नाईल नदीचे खोरे | इराण |
| ३. होयांग हो नदीचे खोरे | चीन |
| ४. सिंधू नदीचे खोरे | भारतीय उपखंड |
उत्तर – २. नाईल नदीचे खोर – इजिप्त
प्र.२ खालील संकल्पनाचित्र पूर्ण करा.
उत्तर –
पहिला टप्पा:
मणी बनवण्यासाठी योग्य दगड किंवा शंख निवडणे.
दुसरा टप्पा:
दगड किंवा शंखाचे मोठे तुकडे तोडून लहान आकारात कापणे.
तिसरा टप्पा:
लहान तुकड्यांना आवश्यक त्या आकारात घडवणे व छिद्र पाडणे.
प्र.३ पुढील विधाने सकारण स्पष्ट करा.
१. मेसोपोटेमियामध्ये नवाश्मयुगीन आद्य गाववसाहतींचा उदय झाला.
उत्तर – मेसोपोटेमिया हे टायग्रीस आणि युफ्रेटिस नद्यांच्या खोऱ्यातील प्रदेश आहे. या दोन नद्यांचे मुबलक पाणी आणि दरवर्षी येणाऱ्या पुरांमुळे सुपीक झालेली जमीन यामुळे मध्याश्मयुगीन भटके-निमभटके जनसमूह स्थिरावले. येथे शेतीची सुरुवात झाली आणि गहू व बार्लीसारखी पिके घेतली जाऊ लागली. या सुपीक जमिनीमुळे आणि शेतीच्या तंत्रामुळे इसवी सनापूर्वी १०,००० वर्षांपूर्वी नवाश्मयुगीन आद्य गाव-वसाहतींचा उदय झाला.
२. होयांग हो नदीला चिनी संस्कृतीची जन्मदात्री मानले जाते.
उत्तर – होयांग हो नदीचे खोरे हे चिनी संस्कृतीचे उगमस्थान मानले जाते. येथे इसवी सनापूर्वी ७,००० च्या सुमारास नवाश्मयुगीन गाव-वसाहती वसल्या आणि शेतीची सुरुवात झाली. गहू, राळा आणि भात ही पिके घेतली जात होती. या नदीच्या पिवळ्या गाळामुळे सुपीक जमीन तयार झाली, ज्यामुळे शेती आणि स्थिर वस्ती शक्य झाली. म्हणूनच तिला ‘मदर’ (आई) असे नाव देऊन चिनी संस्कृतीची जन्मदात्री मानले जाते.
३. नवाश्मयुगामध्ये मातीची भांडी बनवणे, ही एक उत्तम प्रतीची कला बनली होती.
उत्तर – नवाश्मयुगाच्या दुसऱ्या टप्प्यात मातीची भांडी घडवण्यास सुरुवात झाली. सुरुवातीला हाताने घडवलेली ही भांडी नंतर चाकावर बनवली जाऊ लागली. त्यावर कोरलेली नक्षी, ठसे आणि रंगीत आकृत्या काढून ती सुशोभित केली जात होती. अन्न शिजवणे, वाढणे आणि साठवण्यासाठी वापरली जाणारी ही भांडी बनवण्यासाठी चिकणमाती मिळवणे, मळणे, आकार देणे आणि ८५०-९०० अंश सेल्सिअस तापमानात भाजणे यांचे ज्ञान आवश्यक होते. या कौशल्यामुळे मातीची भांडी बनवणे ही एक उत्तम कला बनली.
प्र.४ तुमचे मत नोंदवा.
१. नवाश्मयुगात मानवी जीवनशैलीत कमालीचा बदल घडून आला.
उत्तर – माझ्या मते, नवाश्मयुगात मानवी जीवनशैलीत खरोखरच कमालीचा बदल झाला. मध्याश्मयुगात भटके-निमभटके जीवन जगणारा मानव शेती आणि पशुपालनामुळे स्थिर गाव-वसाहतींमध्ये राहू लागला. शेतीमुळे अन्नाची विपुलता वाढली, स्थिर वस्तीमुळे सामाजिक संघटन आणि व्यवस्थापन विकसित झाले. यामुळे मालकीहक्क, व्यापार आणि तंत्रज्ञानाचा विकास झाला. या सर्व बदलांमुळे मानवाचे जीवन अधिक सुसंगठित आणि प्रगत झाले.
२. चाकाच्या वापराने तंत्रज्ञानात क्रांती घडून आली.
उत्तर – माझ्या मते, चाकाच्या वापराने तंत्रज्ञानात निश्चितच क्रांती घडून आली. नवाश्मयुगात चाकाचा शोध लागल्याने मातीची भांडी मोठ्या प्रमाणावर आणि जलद बनवणे शक्य झाले. तसेच, सामानाची ने-आण करण्यासाठी प्राण्यांच्या सहाय्याने गाड्या बनवता आल्या. यामुळे व्यापार आणि दळणवळण सुलभ झाले. चाकामुळे उत्पादन आणि वाहतूक क्षेत्रात प्रचंड प्रगती झाली, ज्याने मानवी जीवनाला गती आणि सुविधा मिळाली.
प्र.५ पाठ्यपुस्तकातील पान क्र.२ वरील नकाशा पाहून खालील प्रश्नांची उत्तरे लिहा.
१. अफ़्रीका खंडाच्या उत्तरेस कोणता समुद्र आहे?
उत्तर – अफ़्रीका खंडाच्या उत्तरेस भूमध्य समुद्र आहे.
२. हडप्पा संस्कृती कोणत्या खंडामध्ये उदयाला आली?
उत्तर – हडप्पा संस्कृती आशिया खंडामध्ये उदयाला आली.
३. भारताच्या दक्षिणेस कोणता महासागर आहे?
उत्तर – भारताच्या दक्षिणेस हिंद महासागर आहे.
प्र.६ टीपा लिहा.
१. ‘जेरिको’ शहरातील नवाश्मयुग
उत्तर –
- जेरिको हे पॅलेस्टाईनमधील जॉर्डन नदीवर वसलेले शहर आहे.
- इसवी सनापूर्वी ९,००० च्या सुमारास ही गाव-वसाहत प्रथम वसली, जी नवाश्मयुगातील पहिल्या कायमस्वरूपी वसाहतींपैकी एक आहे.
- इसवी सनापूर्वी ८,००० च्या सुमारास येथे सामाजिक संघटन सुरू झाले.
- वसाहतीभोवती संरक्षक भिंत आणि बुरुज बांधले गेले, जे संघटित समाजाचे पुरावे आहेत.
- लागवडीची सुरुवात जेरिकोच्या काही शतकांपूर्वी झाली होती.
२. होलोसिन कालखंड
उत्तर –
- इसवी सनापूर्वी १२,०००-११,००० वर्षांपूर्वी शेवटचे हिमयुग संपले आणि होलोसिन कालखंड सुरू झाला.
- हा काळ उबदार आणि आर्द्र हवामानाचा होता.
- हिमखंड वितळल्याने जलाशयांमध्ये पाणी वाढले, ज्यामुळे अन्नासाठी उपयुक्त प्राणी आणि वनस्पतींची उपलब्धता वाढली.
- मॅमोथसारखे विशाल प्राणी नष्ट झाले, तर लहान आणि वेगवान पशू शिकारीसाठी उपलब्ध झाले.
- या काळात शेती आणि पशुपालनाला सुरुवात झाली.
प्र.७ खालील प्रश्नांची सविस्तर उत्तरे लिहा.
१. भारतातील आद्य शेतकरी आणि शेतीची सुरुवात या गोष्टींवर विस्ताराने लिहा.
उत्तर –
- भारतीय उपखंडात शेतीची सुरुवात नवाश्मयुगात इसवी सनापूर्वी १२,००० ते ११,००० वर्षांपूर्वी झाली. येथील आद्य शेतकरी स्थिर गाव-वसाहतींमध्ये राहत होते. मेहेरगढ (बलुचिस्तान) हे इसवी सनापूर्वी ७,००० च्या सुमारास अस्तित्वात आलेले महत्त्वाचे स्थळ आहे, जिथे बार्ली आणि गहू पिकवले जात होते. गंगेच्या खोऱ्यातील लहुरादेवा (उत्तर प्रदेश) येथे भातशेती केली जात होती.
- भारतीय उपखंडातील शेतकरी गाय-बैल, शेळ्या-मेंढ्या पाळत होते आणि मातीची घरे बांधत होते. इसवी सनापूर्वी ८,००० च्या सुमारास स्थिर वसाहती उदयाला आल्या, ज्यांचा विकास होऊन हडप्पा संस्कृती निर्माण झाली. हडप्पा आणि मोहेंजोदडो येथील उत्खननातून इसवी सनापूर्वी ३,००० च्या सुमारास प्रगत नागरी संस्कृती दिसून येते.
- महाराष्ट्रात नवाश्मयुगीन स्थळे कमी असली, तरी इनामगाव (पुणे) हे ताम्रपाषाणयुगीन शेतकऱ्यांचे उदाहरण आहे. शेतीमुळे भटके जीवन संपले आणि स्थिर वस्ती, सामाजिक संघटन आणि व्यापाराला चालना मिळाली.
२. मातीची भांडी बनवण्यासाठी नवाश्मयुगीन कारागिरांना कोणत्या गोष्टींचे ज्ञान असणे आवश्यक होते?
उत्तर – नवाश्मयुगीन कारागिरांना मातीची भांडी बनवण्यासाठी खालील गोष्टींचे ज्ञान आवश्यक होते:
१. चिकणमातीचा स्रोत: चिकणमाती कुठे मिळते हे माहीत असणे.
२. वाहतूक: माती वाहून आणण्याची व्यवस्था करणे.
३. माती मळणे: माती उत्तम प्रकारे मळून तयार करणे.
४. आकार देणे: भांड्याला हवा तसा आकार देणे, सुरुवातीला हाताने आणि नंतर चाकावर.
५. सुशोभन: भांड्यावर कोरीव नक्षी, ठसे किंवा रंगीत आकृत्या बनवणे.
६. भाजणे: भांडी ८५०-९०० अंश सेल्सिअस तापमानात भाजणे.
या ज्ञानामुळे मातीची भांडी बनवणे ही एक कला बनली आणि अन्न शिजवणे, साठवणे सोपे झाले.
३. नवाश्मयुगातील व्यापार आणि दळणवळणाची माहिती लिहा.
उत्तर –
- नवाश्मयुगात मध्याश्मयुगातील वस्तुविनिमय पद्धत कायम होती, परंतु चाकाच्या शोधाने व्यापार आणि दळणवळणात क्रांती झाली. लाकडापासून बनवलेल्या चाकांनी मातीची भांडी मोठ्या प्रमाणावर बनवणे आणि सामानाची वाहतूक सुलभ झाली.
- प्राण्यांचा उपयोग सामान वाहण्यासाठी होऊ लागला. स्थानिक पातळीवर कच्चा माल उपलब्ध नसल्यास तो दूरवरून आणला जाऊ लागला आणि स्थानिक उत्पादने इतरत्र पाठवली जाऊ लागली.
- नवाश्मयुगीन हत्यारांनी (कुऱ्हाडी, तासण्या) लाकूडकाम सुधारले, ज्यामुळे चाके आणि गाड्या बनवणे शक्य झाले. यामुळे व्यापार वाढला आणि संस्कृतींचा परस्परसंबंध वाढला.
४. नवाश्मयुगातील नागरीकरणाची सुरुवात कशी झाली ते लिहा.
उत्तर –
- नवाश्मयुगात स्थिर गाव-वसाहतींमध्ये दीर्घकाळ राहिल्याने वैयक्तिक घरे आणि जमिनीवर मालकीहक्काची भावना निर्माण झाली. वस्तीचा विस्तार झाला आणि सामाईक जमीन, पाण्याचे स्रोत यांवर हक्क प्रस्थापित झाले.
- व्यापार, उद्योग आणि समाजजीवन नियंत्रित करण्यासाठी सामाजिक नियम आणि धार्मिक विधी विकसित झाले. नोंदी ठेवण्यासाठी लिपी आणि शासनव्यवस्था उदयाला आली.
- ही व्यवस्था राबवण्यासाठी केंद्रे निर्माण झाली, जिथे विविध व्यवसाय करणारे लोक आणि अधिकारी एकत्र आले. यामुळे गाव-वसाहतींची लोकसंख्या वाढली आणि नगरे विकसित झाली. अशा रीतीने नागरीकरणाला सुरुवात झाली.
Leave a Reply