Notes Chapter 9 इतिहास Class 11 Itihas Maharashtra Board Marathi Medium

Notes For All Chapters – इतिहास Class 11

माैर्योत्तर काळातील भारत

परिचय

मौर्य साम्राज्य हे भारतातील पहिले साम्राज्य मानले जाते. सम्राट अशोकाच्या काळात स्थिर आणि नियमबद्ध प्रशासन प्रस्थापित झाले होते. परंतु अशोकानंतर अंतर्गत कलहामुळे मौर्य साम्राज्य कमजोर झाले. शेवटचा मौर्य सम्राट बृहद्रथ याच्या मृत्यूनंतर पुष्यमित्र शुंग याने सत्ता हस्तगत केली आणि मौर्योत्तर काळाला सुरुवात झाली. या काळात शुंग आणि सातवाहन या दोन प्रमुख साम्राज्यांचा उदय झाला. खालील नोट्समध्ये या दोन्ही साम्राज्यांचा तसेच त्यांच्या राज्यव्यवस्था, साहित्य, कला आणि लोकजीवनाचा सविस्तर अभ्यास दिलेला आहे.

९.१ शुंग साम्राज्य

उदय आणि विस्तार

• संस्थापक: पुष्यमित्र शुंग (मौर्य सेनापती, बृहद्रथाचा वध करून सत्तेवर आला).
• राजधानी: पाटलिपुत्र (मुख्य), विदिशा (दुसरी राजधानी).
• विस्तार: पूर्वेस मगध ते पश्चिमेस सियालकोट (पंजाब), उत्तरेकडून हिमालय ते दक्षिणेस विदर्भ.

पुष्यमित्राचे पराक्रम

• सैनिकी यश: कोसल, वत्स, अवंती इत्यादी प्रांतांवर सत्ता मजबूत केली. सियालकोटपर्यंत मगध साम्राज्य पुन्हा जिंकले.
• ग्रीक आक्रमण: ग्रीक राजा डिमिट्रिअस याला पराभूत केले (याचा उल्लेख कालिदासाच्या मालविकाग्निमित्र नाटकात आहे).
• अश्वमेध यज्ञ: मौर्य काळात खंडित झालेली यज्ञ परंपरा पुनर्जनन केली; दोनदा अश्वमेध यज्ञ केले.

सांस्कृतिक योगदान

वैष्णव संप्रदाय: बेसनगर (विदिशा) येथील हेलिओडोरस या ग्रीकाने उभारलेला गरुडध्वज हा वैष्णव संप्रदायाचा पुरावा आहे.

साहित्य:

• संस्कृत साहित्याला प्रोत्साहन.
• पतंजलीने पाणिनीच्या अष्टाध्यायीवर महाभाष्य लिहिले.
• महाभारतात भर आणि मनुस्मृतीची निर्मिती (काही अभ्यासकांच्या मते).

कला:

• सांची आणि भारहूत येथील स्तूप, बेसनगरचा गरुडस्तंभ हे शिल्पकलेचे उत्कृष्ट नमुने.
• शिल्पकलेत सामान्य जनजीवनाचे प्रतिबिंब.

शुंगांचा अंत

• शेवटचा राजा: देवभूती (चैनी आणि विलासी).
• कण्व घराण्याचा उदय: वासुदेव या मंत्र्याने देवभूतीचा वध करून कण्व राजवट स्थापन केली (बाणभट्टाच्या हर्षचरितमध्ये वर्णन).

९.२ सातवाहन साम्राज्याचा उदय

उदय आणि पार्श्वभूमी

• उदय: मौर्य साम्राज्याच्या विघटनानंतर दक्षिणेत सातवाहनांचा उदय.
• विस्तार: प्रारंभी नाशिक, पुणे, औरंगाबाद; नंतर महाराष्ट्र, आंध्र, कर्नाटक.
• राजधानी: पैठण (प्रतिष्ठान).
• उल्लेख: पुराणात ‘आंध्र’ किंवा ‘आंध्रभृत्य’ म्हणून उल्लेख; इतिहासकारांचे मत – हे सातवाहनच होते.

महत्त्वाचे राजे

सिमुक (शिमुक): पहिला राजा (नाणेघाट शिलालेखात उल्लेख).

सातकर्णी, हाल: प्रारंभिक राजे.

गौतमीपुत्र सातकर्णी: सर्वश्रेष्ठ राजा.

• विजय: शक (नहपान), अवंती, सुराष्ट्र, मध्य भारतातील गणराज्यांवर विजय.
• पुरावा: नाशिकच्या जोगळटेंबी येथील नाणेनिधीत नहपानाच्या नाण्यांवर गौतमीपुत्राची मुद्रा.

वाशिष्ठीपुत्र पुळुमावी, यज्ञश्री सातकर्णी: महत्त्वाचे राजे.

सातवाहनांचा ऱ्हास

• शकांशी सतत संघर्षामुळे सातवाहन कमजोर झाले आणि त्यांची सत्ता संपुष्टात आली.

९.३ राज्यव्यवस्था, साहित्य, कला आणि लोकजीवन

राज्यव्यवस्था

• प्रशासकीय रचना:
  • प्रदेशाची छोट्या प्रांतांत विभागणी.
  • अधिकारी: मुलकी (अमात्य, महाभोज), लष्करी (महासेनापती, महारथी).
  • ग्राम: प्रशासनाचा छोटा घटक, कर संकलन आणि सैनिक भरती केंद्र.
• अर्थव्यवस्था:
  • शेती: मुख्य उपजीविका.
  • व्यापार: रोमशी व्यापार वृद्धी; प्रतिष्ठान, तगर, नाशिक, करहाटक ही व्यापारी नगरे.
  • पेरीप्लस ऑफ द एरिथ्रियन सी: तगर आणि प्रतिष्ठानचा उल्लेख; सुती कापड, मलमल, गोणपाट यांची निर्यात.

साहित्य

• प्राकृत साहित्य:
  • हाल: गाथासप्तशती (माहाराष्ट्री प्राकृतात ७०० गाथांचा संग्रह).
  • गुणाढ्य: बृहत्कथा (प्राकृत).
• संस्कृत: सर्ववर्माने कातंत्र व्याकरण ग्रंथ लिहिला.

कला आणि स्थापत्य

• शिल्पकला: मौर्य काळातील परकीय प्रभाव कमी; भारतीय शैलीचा विकास.
• उदाहरणे:
  • सांची स्तूपाची तोरणे (बुद्धचरित्र कोरलेले).
  • भाजे, कार्ले, नाशिक येथील चैत्यगृहे आणि विहार.
  • अजिंठा लेणी (क्रमांक ८-१३, प्राचीन चित्रकला).

लोकजीवन

• समाजव्यवस्था:
  • चार वर्ण आणि जातीय व्यवस्था दृढ.
  • वर्ग: १) अधिकारी (महारथी, महाभोज), २) व्यापारी (नैगम, श्रेष्ठी), ३) व्यावसायिक (शेतकरी, सुवर्णकार), ४) कामगार (सुतार, लोहार).
• परकीयांचा समावेश: ग्रीक, शक, कुशाण समाजात मिसळले; लवचीक समाजरचना.

व्यापार आणि नाणेघाट

• नाणेघाट: जुन्नर ते कोकण जोडणारा प्राचीन व्यापारी मार्ग.
  • शिलालेख: सातवाहन सम्राज्ञी नागणिका आणि राजांचा पराक्रम.
  • सुविधा: धर्मशाळा, जकात रांजण.
• व्यापारी केंद्रे: सोपारा, कल्याण, भरुच (रोमशी व्यापार).

कालिदासाच्या नाटकांवर टिपण

कालिदास हा संस्कृत साहित्यातील महान कवी आणि नाटककार होता. त्याच्या नाटकांमध्ये शुंग काळातील ऐतिहासिक घटनांचा उल्लेख आढळतो. त्याची प्रमुख नाटके:

1. मालविकाग्निमित्र:
   • शुंग राजा पुष्यमित्राचा मुलगा अग्निमित्र याच्या जीवनावर आधारित.
   • डिमिट्रिअसच्या पराभवाचा उल्लेख.
   • प्रेमकथा आणि राजकीय घटनांचे मिश्रण.
2. अभिज्ञानशाकुंतलम: शकुंतलेची कथा; काव्यात्मकता आणि नाट्यशैली.
3. विक्रमोर्वशीयम: राजा पुरुरवा आणि उर्वशी यांची प्रेमकथा.

वैशिष्ट्ये: कालिदासाची नाटके साहित्यिक सौंदर्य, निसर्गवर्णन आणि मानवी भावनांसाठी प्रसिद्ध आहेत. त्याने शुंग काळातील पराक्रम आणि संस्कृतीचे दर्शन घडवले.

निष्कर्ष

मौर्योत्तर काळात शुंग आणि सातवाहन साम्राज्यांनी भारताच्या इतिहासाला नवे वळण दिले. शुंगांनी संस्कृत साहित्य आणि शिल्पकलेचा विकास केला, तर सातवाहनांनी व्यापार, प्राकृत साहित्य आणि स्थापत्याला चालना दिली. या काळातील राज्यव्यवस्था आणि लोकजीवनाने भारतीय संस्कृतीची पायाभरणी केली.