Notes For All Chapters – इतिहास Class 11
माैर्यकालीन भारत
८: मौर्यकालीन भारत
हा धडा प्राचीन भारतातील मौर्य साम्राज्याबद्दल आहे. यात मगध साम्राज्याचा उदय, नंद आणि मौर्य घराणी, सम्राट अशोक आणि मौर्यकालीन राज्यव्यवस्था, व्यापार, साहित्य, कला आणि समाजजीवन यांचा समावेश आहे.
८.१ मगध साम्राज्याचा उदय
- प्राचीन भारतात १६ महाजनपदे होती, त्यापैकी मगध, काशी, कोसल आणि अवंती ही चार प्रमुख महाजनपदे होती.
- या महाजनपदांमध्ये वर्चस्वासाठी संघर्ष झाला, ज्यात मगध विजयी झाले आणि एका मोठ्या साम्राज्याची स्थापना झाली.
- मगध साम्राज्याची प्रशासनव्यवस्था अत्यंत विकसित होती.
- साम्राज्य म्हणजे विस्तृत भूभाग, कर प्रणाली, शक्तिशाली शासक आणि सैन्य.
- हर्यंक घराण्याचा बिंबिसार हा पहिला महत्त्वाचा राजा होता.
- बिंबिसाराने अंग राज्य जिंकले आणि राज्याचा विस्तार केला.
- अजातशत्रूने पाटलीग्राम (पुढे पाटलिपुत्र) येथे एक किल्ला बांधला, जे पुढे मौर्य साम्राज्याची राजधानी बनले.
- नंद घराण्याने मगधवर राज्य केले आणि महापद्मानंद एक शक्तिशाली शासक होता.
- मगधच्या विकासाची कारणे:
- सुपीक जमीन आणि बारमाही नद्या.
- व्यापार आणि दळणवळणासाठी चांगली व्यवस्था.
- नैसर्गिक साधनसंपत्तीची उपलब्धता.
८.२ नंद आणि मौर्य साम्राज्य
- नंद घराण्याने मगधवर राज्य केले आणि महापद्मानंदानंतर धनानंद राजा झाला.
- नंदांनी कर प्रणालीवर लक्ष केंद्रित केले आणि जलसिंचन व्यवस्था विकसित केली.
- चंद्रगुप्त मौर्याने इ.स.पू. ३२१ मध्ये धनानंदला हरवून मौर्य साम्राज्याची स्थापना केली.
- मौर्य साम्राज्य हे सर्वात मोठे आणि संघटित साम्राज्य होते.
- चंद्रगुप्त मौर्य, बिंदुसार आणि अशोक हे मौर्य साम्राज्यातील महत्त्वाचे शासक होते.
- मौर्य साम्राज्याची व्याप्ती उत्तरेला हिंदुकुश पर्वतापर्यंत आणि दक्षिणेला कृष्णा नदीपर्यंत होती.
८.३ सम्राट अशोक
- अशोक हा मौर्य साम्राज्यातील महान शासकांपैकी एक होता.
- अशोकाने ‘देवानं पियो पियदसी’ ही पदवी धारण केली.
- कलिंग युद्धानंतर अशोकाने बौद्ध धर्म स्वीकारला आणि ‘धम्मविजय’ (धर्माद्वारे विजय) धोरण अवलंबले.
- अशोकाने शिलालेख आणि स्तंभांद्वारे आपले विचार आणि धम्म यांचा प्रसार केला.
- अशोकाने बौद्ध धर्माचा प्रसार करण्यासाठी परदेशात धर्मप्रचारक पाठवले.
- महाराष्ट्रामध्ये मौर्य साम्राज्याचा विस्तार झाला होता आणि सोपारा येथे अशोकाचे शिलालेख सापडले आहेत.
- अशोकाने धम्मविजयासाठी धर्ममहामात्र नेमले आणि नैतिक आचरणाचे महत्त्व सांगितले.
- अशोकानंतर मौर्य साम्राज्य कमजोर झाले.
८.४ राज्यव्यवस्था, व्यापार, साहित्य, कला आणि समाजजीवन
- कौटिल्याचे अर्थशास्त्र आणि मेगॅस्थिनिसचे इंडिका या ग्रंथांमध्ये मौर्यकालीन राज्यव्यवस्थेची माहिती आहे.
- मौर्य प्रशासनात राजाला मदत करण्यासाठी मंत्रिपरिषदेची आणि ‘मंत्रणा’ समितीची नियुक्ती केली गेली होती.
- अमात्य आणि विविध प्रशासकीय विभागांची रचना करण्यात आली होती.
- मौर्य प्रशासनाचे महत्त्वाचे वैशिष्ट्य म्हणजे प्रजेची भौतिक आणि नैतिक प्रगती साधणे.
- मौर्य काळात व्यापार आणि कर प्रणाली विकसित झाली, ज्यामुळे राज्याची आर्थिक स्थिती सुधारली.
- उत्तम रस्ते आणि जलमार्ग विकसित केले गेले, ज्यामुळे अंतर्गत आणि परदेशी व्यापार वाढला.
- साहित्यात संस्कृत, पाली आणि अर्धमागधी भाषांचा वापर झाला.
- कौटिल्याचे अर्थशास्त्र, पाणिनीचे अष्टाध्यायी आणि भासची नाटके या काळात लिहिली गेली.
- मौर्यकालीन कला आणि स्थापत्य उत्कृष्ट होते, ज्यात दगड कोरीव काम आणि मूर्ती बनवण्याची कला विशेष उल्लेखनीय आहे.
- अशोकाचे स्तंभ, त्यावर असलेल्या शिल्पाकृती आणि लेणी ही मौर्यकालीन कलेची उत्तम उदाहरणे आहेत.
- समाजजीवनात चातुर्वर्ण्य पद्धती होती, परंतु मेगॅस्थिनिसने समाजातील सात वर्गांचे वर्णन केले आहे.
- स्त्रियांच्या स्थितीबाबत काही प्रमाणात अधिकार होते, परंतु शिक्षणाची उपेक्षा सुरू झाली होती.
- एकंदरीत, मौर्यकाळात भारत समृद्ध आणि विकसित होता.
Leave a Reply