Notes Chapter 7 इतिहास Class 11 Itihas Maharashtra Board Marathi Medium

Notes For All Chapters – इतिहास Class 11

७.१ भारतीय उपखंड आणि इराण

प्राचीन संबंध: भारतीय उपखंड आणि इराण यांच्यातील व्यापारी आणि सांस्कृतिक संबंध हडप्पा काळापासून (इसवी सनापूर्वी २६००-१९००) प्रस्थापित झाले होते. हडप्पा स्थळांच्या उत्खननातून याचे पुरावे मिळाले आहेत.

एलाम साम्राज्य:

• हडप्पा संस्कृतीच्या समकालीन असलेले एलाम साम्राज्य इराणच्या नैऋत्य भागात होते.
• हे साम्राज्य मेसोपोटेमियाच्या संस्कृतीशी जवळचे होते.
• राजधानी: सुसा (प्रदेशाला सुसियाना म्हणत).
• सुसा येथील पुरातत्त्वीय संशोधनातून हडप्पा आणि इराण यांच्यातील संबंधांचे पुरावे मिळाले.

अखमोनीय साम्राज्याची स्थापना:

• दुसरा सायरस (पार्स जमातीचा) याने इराणमध्ये अखमोनीय साम्राज्याची स्थापना केली.
• पार्स: अफगाणिस्तानला लागून असलेला इराणचा वायव्येकडील डोंगराळ प्रदेश.
• यामुळे अखमोनीय साम्राज्याला ‘पर्शियन साम्राज्य’ असेही म्हणतात.

राजधान्या:

• दुसऱ्या सायरसने पासारगाद येथे राजधानी बांधायला सुरुवात केली, पण ती पूर्ण झाली नाही.
• त्याचा मुलगा दुसरा कॅम्बिसेस याने राजधानी सुसा येथे हलवली आणि इजिप्त जिंकले.
• पहिल्या दार्युशने सुसा येथे तटबंदी मजबूत केली आणि राजवाडा व अपादान (खांबांचे सभागृह) बांधले.
• दार्युशने पर्सिपोलिस नावाचे नवे शहर वसवले (ग्रीकांनी दिलेले नाव).

भौगोलिक महत्त्व:

• इराण हा पूर्व आणि पश्चिम आशियाला जोडणारा दुवा होता, त्यामुळे व्यापार आणि सांस्कृतिक देवाणघेवाणीत त्याचे स्थान महत्त्वाचे होते.

रॉयल रोड:

• दुसरा सायरस आणि पहिला दार्युश यांनी सुसा ते भूमध्य समुद्रापर्यंत २५०० किमी लांबीचा रस्ता बांधला.
• या मार्गाच्या शाखा भारत आणि इजिप्तलाही जोडत होत्या.
• सिकंदराने हाच मार्ग पर्शिया आणि भारतावर स्वारीसाठी वापरला.

सहज माहिती:

• इराणचे प्राचीन नाव ‘एरियाना’ (ग्रीक: एरियाने).
• व्यापार प्राचीन काळापासून आशिया, मेसोपोटेमिया, इजिप्त, ग्रीस आणि रोमपर्यंत विस्तारला.

७.२ पर्शियन (अखमोनीय) साम्राज्य आणि ग्रीस यांच्यातील लढाया

लढायांचे स्वरूप:

• ग्रीक इतिहासकार (हिरोडोटस) यांनी अखमोनीय साम्राज्य आणि ग्रीक नगरराज्यांमधील लढायांचे वर्णन केले आहे.
• अखमोनीय सम्राटांनी पश्चिम आशिया आणि भूमध्य समुद्रातील ग्रीक बेटे जिंकली.

आयोनियाचा उठाव:

• दुसऱ्या सायरसने लिडिया (इसवी सनापूर्वी ६वे शतक) जिंकले, त्यामुळे आयोनियातील ग्रीक नगरराज्ये अखमोनीय साम्राज्यात आली.
• पहिल्या दार्युशच्या काळात आयोनियातील ग्रीकांनी अखमोनीय सत्तेविरुद्ध उठाव केला (५ वर्षे चालला), पण तो अयशस्वी झाला.
• अथेन्स आणि एरिट्रियाने आयोनियाला मदत केली होती.

मॅरेथॉनची लढाई:

• आयोनियाच्या उठावाचे कारण पुढे करून पहिला दार्युश अथेन्सवर चालून गेला.
• मॅरेथॉनच्या मैदानावर झालेल्या लढाईत दार्युशचा पराभव झाला.

झेरेक्सेसची स्वारी:

• पहिल्या दार्युशचा वारस झेरेक्सेसने ग्रीसवर पुन्हा स्वारी केली, पण त्याला माघार घ्यावी लागली.
• ग्रीस आणि अखमोनीय यांच्यातील संघर्ष दीर्घकाळ चालला.
• इसवी सनापूर्वी ४४९ मध्ये अथेन्सच्या नेतृत्वाखालील ग्रीक संघ आणि अखमोनीय यांच्यात तह झाला.

परिणाम:

• अखमोनीय सत्ता कमकुवत झाली.
• सिकंदराने पर्शियावर स्वारी करण्याची प्रेरणा यातून मिळाली.
• एरियनच्या ‘एनाबेसिस ऑफ अलेक्झांडर’ मध्ये सिकंदर आणि तिसरा दार्युश यांच्यातील पत्रांचा उल्लेख आहे.

७.३ पर्शियन (अखमोनीय) साम्राज्य आणि भारत

विस्तार:

• भारतात मगध साम्राज्याचा उदय होत असताना अखमोनीय सम्राटांनी वायव्य भारतातील छोटी राज्ये जिंकली.
• दुसऱ्या सायरसने गांधार (काबूल खोरे) आणि पहिल्या दार्युशने सिंध-पंजाब जिंकले.
• झेलम (वितस्ता) नदी ही अखमोनीय साम्राज्याची पूर्व सीमा होती.

महसूल:

• हिरोडोटसनुसार, भारतातून अखमोनीयांना ३६० टॅलन्ट सोन्याचा महसूल मिळत होता, जो इतर सत्रपींपेक्षा जास्त होता.

७.४ इराणचा राजकीय आणि सांस्कृतिक प्रभाव

प्रशासन:

• अखमोनीयांनी सत्रप (राज्यपाल) नेमण्याची पद्धत सुरू केली, जी पुढे सिकंदर, शक, कुशाण यांनी वापरली.

लिपी:

• वायव्य भारतात अरेमाइक लिपी वापरात आली, ज्यातून खरोष्ठी लिपी विकसित झाली.
• अशोकाचे लेख खरोष्ठीत कोरलेले आहेत.

शोधमोहीम:

• पहिल्या दार्युशने स्कायलॅक्स ऑफ कार्यंदा (आयोनियन ग्रीक) याला सिंधू नदी आणि अरबी समुद्राची माहिती गोळा करण्यासाठी पाठवले.
• स्कायलॅक्सचा प्रवास: सिंधू नदी ते सुएझ (२.५ वर्षे).
• यामुळे ग्रीकांना भारताची माहिती मिळाली.

व्यापार:

• दार्युशने नाईल-तांबडा समुद्र कालवा खोदवला, ज्याने भारत-पर्शिया व्यापाराला चालना मिळाली.
• भारतातून हस्तिदंत आणि सागवानी लाकूड पर्शियात जात असे.

सैन्य:

• झेरेक्सेसच्या सैन्यात गांधार, सिंध, पंजाबमधील सैनिक होते.
• भारतीय सैनिकांचा पोशाख सुती, धनुष्यबाणात निपुण.

नाणी:

• दुसऱ्या सायरसने लिडियावरून नाणी पाडण्याची प्रथा आणली.
• पहिल्या दार्युशने ‘दारिक’ (सोने) आणि ‘सिग्लॉस’ (चांदी) नाणी सुरू केली.

स्थापत्य:

• सुसा आणि पर्सिपोलिसमधील भव्य इमारतींसाठी ग्रीक शिल्पी आणले गेले.
• सिकंदरानंतर हे शिल्पी भारतात आले आणि अशोकाच्या स्तंभांवर प्रभाव दिसतो.

७.५ तक्षशिला

उल्लेख:

• महाभारतात तक्षकाची राजधानी म्हणून तक्षशिला नमूद आहे.
• गांधार महाजनपदाची राजधानी.
• अवशेष: इस्लामाबादपासून ३० किमी अंतरावर, जागतिक वारसास्थळ.

शिक्षण केंद्र:

• प्राचीन काळात तक्षशिला शिक्षणाचे केंद्र होते.
• विषय: वेद, तत्त्वज्ञान, गणित, वैद्यक, अस्त्रविद्या इ.
• चाणक्य आणि चंद्रगुप्त मौर्य यांचे शिक्षण येथे झाले.

इतिहास:

• सिकंदराच्या काळात आंभी हा राजा होता, त्याने सिकंदराचे स्वागत केले.
• हूणांच्या आक्रमणाने (५वे शतक) तक्षशिलेचे वैभव नष्ट झाले.

७.६ सिकंदराची स्वारी

पार्श्वभूमी:

• सिकंदराने इसवी सनापूर्वी ३३४ मध्ये मॅसिडोनियाचा राजा बनून अखमोनीय साम्राज्याचा पराभव केला (३३१).
• काबूल, सिंध, पंजाब जिंकले.

लढाया:

• झेलम नदीवर पुरू (पोरस) बरोबर निकराची लढाई, पुरूचा पराक्रम गाजला.
• सैनिकांनी बियास नदीवर पुढे जाण्यास नकार दिला.

परिणाम:

• सिकंदराने सत्रप नेमले, पण दीर्घकालीन सत्ता प्रस्थापित झाली नाही.
• इसवी सनापूर्वी ३२५ मध्ये बॅबिलोन येथे मृत्यू.

महत्त्वाचे मुद्दे:

1. भारत आणि इराण यांच्यातील प्राचीन संबंध हडप्पा काळापासून होते.
2. अखमोनीय साम्राज्याने भारताच्या वायव्य भागावर प्रभाव टाकला.
3. रॉयल रोड आणि सागरी मार्गांनी व्यापाराला चालना मिळाली.
4. सिकंदराच्या स्वारीने पर्शियन प्रभाव संपला, पण भारतावर फारसा परिणाम झाला नाही.