Notes Chapter 5 इतिहास Class 11 Itihas Maharashtra Board Marathi Medium

Notes For All Chapters – इतिहास Class 11

जनपदे आणि गणराज्ये

५.१ ‘जन’ आणि जनपदे

• वैदिक काळात ‘जन’ म्हणजे समान परंपरा असलेल्या लोकांचा समूह असे मानले जात असे.
• या समूहांची मुख्य उपजीविका शेती, पशुपालन आणि व्यापार होती.
• प्रारंभीच्या काळात ‘ग्राम’ हे प्राथमिक वसाहतीचे स्वरूप होते, तर अनेक ग्राम मिळून ‘ग्रामसंकुल’ तयार होत असे.
• सप्तसिंधू प्रदेशात वैदिक जन स्थिरावत गेले आणि नंतर गंगेच्या मैदानात त्यांचा विस्तार झाला.
• स्थिर वसाहती झाल्यानंतर स्वतंत्र प्रशासनयंत्रणा विकसित झाली आणि ‘जनपद’ संकल्पना उदयाला आली.
• ‘जनपद’ म्हणजे जिथे जन वस्ती करून स्थिर झाले, वस्तीची सीमा निश्चित झाली आणि प्रशासनयंत्रणा स्थापन झाली.

५.२ जनपद

५.२.१ भौगोलिक सीमांची आणि स्वायत्ततेची जाणीव

• जनपदांना विशिष्ट भूभाग मिळाल्यामुळे त्यांची स्वायत्तता वाढली.
• पूर्वीच्या काळात प्रशासन ‘सभा’ आणि ‘समिती’च्या माध्यमातून चालवले जात असे.
• राजन (राजा) हा जनपदाचा प्रमुख असला तरी, त्याची निवड आणि हटविण्याचा अधिकार ‘सभा’कडे होता.
• युद्धकलेत पारंगत योद्धावर्ग उदयास आला आणि या वर्गाच्या मदतीने जनपदांचे सामर्थ्य वाढले.
• सामाजिक व्यवस्था कुटुंब, वंश आणि गटांवर आधारित होती.

५.२.२ जनपदांचा विस्तार आणि विकास

• जनपदांचा विस्तार तीन प्रकारे झाला:
  1. एका वंशातील लोकांनी स्थापन केलेली जनपदे (उदा. मत्स्य, गांधार, काशी, कोसल).
  2. अनेक वंश एकत्र येऊन स्थापन केलेली जनपदे (उदा. पांचाल जनपद).
  3. मोठ्या बलशाली जनपदांनी लहान जनपदांना जिंकून निर्माण केलेली जनपदे.

महत्वाची जनपदे आणि त्यांच्या उल्लेखाचे स्रोत

• प्राच्य (पूर्व) – अंग, मगध (अथर्ववेद), किकट (ऋग्वेद), पुण्ड्र (महाभारत)
• प्रातिच्य (पश्चिम) – गांधार (ऋग्वेद), शाल्व (महाभारत)
• उदिच्य (उत्तर) – वैकर्ण, बाल्हिक (अथर्ववेद)
• दक्षिण – आंध्र (महाभारत), पुलिंद (अशोकाचे लेख)
• मध्यदेश – कुरू, पांचाल (ऋग्वेद, अथर्ववेद)

५.३ गणराज्य

• काही जनपदे राजेशाही ऐवजी गणराज्य पद्धतीने प्रशासन करत असत.
• गणराज्य म्हणजे अनेक व्यक्तींचा सहभाग असलेली राज्यप्रणाली.
• उत्तर कुरु आणि उत्तर मद्र ही ‘वैराज्य’ स्वरूपाची गणराज्ये होती.
• गणराज्ये प्रामुख्याने ‘गणसंघ’ या स्वरूपात कार्यरत होती.
• गणराज्यांची तीन प्रमुख स्वरूपे होती:
  1. एकाच कुळातील सदस्यांचे गणराज्य (उदा. मालव, शिबी).
  2. अनेक कुळांचे संघटन असलेले गणराज्य (उदा. वज्जी गणसंघ – लिच्छवी, ज्ञातृक, विदेह).
  3. अनेक लहान गणराज्ये मिळून तयार झालेले संघराज्य (उदा. यौधेय-क्षुद्रक गणसंघ).

गणसंघाच्या राज्यव्यवस्थेचे प्रकार

लोकसत्ताक पद्धती (Democracy)

• येथे जनतेचा सहभाग अधिक असायचा.
• प्रादेशिक विभागांना ‘खंड’ म्हणत आणि त्यातून निवडून आलेले सदस्य राज्यकारभार पाहत.
• पंजाब आणि सिंधमध्ये अशा प्रकारची गणराज्ये अस्तित्वात होती.

अल्पलोकसत्ताक पद्धती (Oligarchy)

• प्रशासनाचे सर्व अधिकार विशिष्ट वर्गाच्या हाती असत.
• पाणिनी आणि कौटिल्य यांनी याला ‘राजशब्दोपजीवी संघ’ म्हटले आहे.
• वज्जी, अंधक-वृष्णी, यौधेय यांचा समावेश यामध्ये होतो.

विशेष गणसंघांचे प्रकार

• आयुधजीवि संघ – प्रमुखतः योद्धावर्गावर आधारित गणसंघ (उदा. यौधेय, मालव, क्षुद्रक).
• वार्ता-शस्त्रोपजीवि संघ – व्यापार, शेती आणि युद्धकलेवर आधारित गणसंघ (उदा. कांबोज, सुराष्ट्र).

५.४ महाजनपदांची निर्मिती

• इसवी सन पूर्व ८व्या आणि ६व्या शतकादरम्यान अनेक जनपदांचे सशक्तीकरण झाले आणि मोठ्या प्रमाणावर ‘महाजनपद’ स्थापन झाली.
• सोळा प्रमुख महाजनपदांचा उल्लेख बौद्ध आणि जैन साहित्यात आढळतो.
• या महाजनपदांमध्ये मगध हे सर्वात शक्तिशाली महाजनपद ठरले.
• महाजनपदांचे विकासाचे कारणे:
  1. भूप्रदेशाच्या नैसर्गिक संसाधनांचा योग्य उपयोग.
  2. लोह खाणींचा शोध आणि त्याचा उपयोग शस्त्रनिर्मितीमध्ये.
  3. व्यापार आणि शेतीसाठी चांगली भौगोलिक परिस्थिती.
  4. संगठित सैन्य आणि मजबूत प्रशासनयंत्रणा.

५.५ निष्कर्ष

• जनपदे ही प्रारंभीच्या स्थिर वसाहती होत्या, जिथे स्वायत्त प्रशासनयंत्रणा विकसित झाली.
• हळूहळू काही जनपदे राजेशाही स्वरूपाची तर काही गणराज्य स्वरूपाची झाली.
• गणराज्ये अधिक लोकशाहीप्रधान तर राजेशाही सत्ता राजा-केंद्रित होती.
• इसवी सन पूर्व ८व्या शतकात सशक्त महाजनपदे उदयास आली, ज्यामुळे पुढील काळात भारतात साम्राज्य स्थापनेच्या प्रक्रियेला गती मिळाली.