Notes Chapter 4 इतिहास Class 11 Itihas Maharashtra Board Marathi Medium

Notes For All Chapters – इतिहास Class 11

वैदिक काळ

४.१ वैदिक संस्कृती: वैदिक वाङ्मय, भाषाशास्त्र आणि पुरातत्त्व

• हडप्पा संस्कृतीचा नाश: अनेक वर्षांच्या संशोधनानंतर हे स्पष्ट झाले आहे की हडप्पा संस्कृतीचा नाश बाहेरून आलेल्या लोकांमुळे झाला नाही, तर नैसर्गिक आपत्ती आणि पर्यावरणाचा ऱ्हास यांसारख्या कारणांमुळे झाला.
• आर्यांचा उगम: आर्य कोण होते? ते भारताबाहेरून आले की मूळचे भारतीय होते? त्यांच्या संस्कृतीचे पुरातत्त्वीय अवशेष कोठे सापडतात आणि ते कसे ओळखायचे? या प्रश्नांची निश्चित उत्तरे अजूनही मिळालेली नाहीत.
• वैदिक वाङ्मय: वैदिक संस्कृतीची माहिती त्यांनी रचलेल्या वैदिक वाङ्मयातून मिळते. हे वाङ्मय मुख्यतः देवतांविषयी श्रद्धा आणि त्यांची स्तुती यांवर आधारित आहे.
• भौतिक जीवनाचे उल्लेख: वैदिक लोकांच्या दैनंदिन जीवनाबद्दल काही उल्लेख वैदिक वाङ्मयात आढळतात. उदाहरणार्थ, इंद्र देवाने शत्रूंवर मिळवलेल्या विजयाचे संदर्भ यात आहेत.
• कालखंडाबद्दल मतभेद: वैदिक संस्कृतीचा काळ इसवी सनापूर्वी १५०० च्या सुमारास मानला जातो, ज्यावर सर्वसाधारण एकमत आहे. परंतु लोकमान्य टिळकांनी ग्रह-ताऱ्यांच्या गतीच्या आधारे हा काळ इसवी सनापूर्वी ६००० इतका प्राचीन असल्याचे मत मांडले. त्यांनी आर्यांचे मूळ स्थान उत्तर ध्रुवीय प्रदेशात असल्याचेही सांगितले.
• इंडो-युरोपीय भाषागट: सोळाव्या शतकात पाश्चात्त्य अभ्यासकांनी संस्कृत, लॅटीन आणि ग्रीक भाषांमधील साम्य लक्षात घेतले. यातून इंडो-युरोपीय भाषागटाची संकल्पना उदयाला आली. या भाषांचे मूळ एका जननीभाषेत असावे, असा शोध सुरू झाला.
• फिलॉलॉजी: शब्दांचा उगम आणि अर्थ यांचा अभ्यास करणारी भाषाशास्त्राची शाखा ‘फिलॉलॉजी’ विकसित झाली.
• फिलिपो सासेटी: इसवी सन १५८३ मध्ये हा इटालियन व्यापारी भारतात आला. त्याने संस्कृत आणि लॅटीनमधील साम्य लक्षात घेऊन त्याची नोंद केली. त्याच्या अभ्यासाने इंडो-युरोपीय भाषांच्या मूळ संकल्पनेला चालना मिळाली.

४.२ वैदिक वाङ्मय आणि समाजरचना

वैदिक वाङ्मय: भारतातील सर्वात प्राचीन साहित्य म्हणून वैदिक वाङ्मय ओळखले जाते. याची भाषा संस्कृत आहे. यात चार वेदांचा समावेश आहे: ऋग्वेद, यजुर्वेद, सामवेद आणि अथर्ववेद.

• ऋग्वेद: देवतांची स्तुती करणारी पदे (ऋचा), सूक्त आणि मंडले यांचा समावेश.
• यजुर्वेद: यज्ञात वापरल्या जाणाऱ्या मंत्रांचे संकलन आणि त्यांचे स्पष्टीकरण.
• सामवेद: ऋग्वेदातील ऋचांचे यज्ञात गायन कसे करावे याचे मार्गदर्शन. भारतीय संगीताच्या निर्मितीत महत्त्वाचे.
• अथर्ववेद: दैनंदिन जीवन, संकटे, औषधे आणि राजकारण यांची माहिती.

इतर ग्रंथ: कालांतराने ब्राह्मणग्रंथ, आरण्यके आणि उपनिषदे रचली गेली. वेदांची निर्मिती सुमारे १५०० वर्षे चालली.

वर्णव्यवस्था: समाजात चार वर्ण होते – ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य आणि शूद्र. ऋग्वेदाच्या दहाव्या मंडलात याचा प्रथम उल्लेख आहे. सुरुवातीला व्यवसायावर आधारित असलेली ही व्यवस्था नंतर जन्मावर आधारित झाली, ज्यामुळे विषमता वाढली.

आश्रमव्यवस्था: जीवनाचे चार टप्पे:

1. ब्रह्मचर्याश्रम: ज्ञान आणि कौशल्य संपादन.
2. गृहस्थाश्रम: कुटुंबासह जीवन.
3. वानप्रस्थाश्रम: गृहस्थ जीवनातून निवृत्ती आणि ईश्वरचिंतन.
4. संन्यासाश्रम: सर्व मायापाशांचा त्याग.

४.३ पूर्व वैदिक काळातील संस्कृती

• ऋग्वेदकालीन संस्कृती: ही पूर्व वैदिक काळातील संस्कृती आहे. सप्तसिंधु प्रदेशात वैदिक जनसमूह राहत होते, जसे की पुरु, अनु, यदु, द्रुह्यु, तुर्वश.
• दाशराज्ञ युद्ध: रावी नदीच्या तीरावर दहा जनसमूहांमध्ये झालेले युद्ध.
• शेती: वैदिक लोक शेती करत होते. सातू हे मुख्य पीक होते. नांगरट आणि विहिरींच्या पाण्याचा उपयोग होत असे.
• देवता: इंद्र (उर्वरापति), अश्विन (शेतीशी संबंधित).
• शत्रू: दास, दस्यू आणि पणी हे स्थानिक जनसमूह वैदिक लोकांचे शत्रू होते.
• स्थापत्य: वरुणाच्या १००० दारांच्या राजवाड्याचा उल्लेख आहे, परंतु हे रूपकात्मक आहे. पुरातत्त्वीय अवशेष सापडलेले नाहीत.

४.४ उत्तर वैदिक काळ

कालखंड: इसवी सनापूर्वी १००० ते ६००.

स्थलांतर: सप्तसिंधु प्रदेशातून पूर्वेकडे गंगा-यमुना दुआब आणि पश्चिमेकडे इराण, इराक, इजिप्तपर्यंत स्थलांतर झाले.

पुरावे: इराकमधील बोघाजकुई येथे हिट्टाईट आणि मिट्टान्नी जमातींच्या तहात वैदिक देवतांची नावे (इंद्र, वरुण, नासत्य) सापडली.

उत्तरापथ आणि दक्षिणापथ: वैदिक लोकांनी दोन मार्गांवरून स्थलांतर केले:

1. उत्तरापथ: मध्य आशिया ते गंगेच्या मुखापर्यंत.
2. दक्षिणापथ: सिंध ते दख्खन पठारापर्यंत.

पशुपालन: गाई, म्हशी, घोडे यांचे पालन. पूषन हा पशुधनाचा रक्षक देव.

कारागीर: रथकार, तक्षन (सुतार), कुंभकार (कुलाल), विणकर (वय्य), चर्मन्मा (चामड्याचे काम), कार्मार (धातूंचे काम).

वाहने: रथ, गाडी (अनस), जलमार्ग (नाव्य).

व्यापार: निष्क हा सोन्याचा अलंकार चलनासारखा वापरला जात असे.

जनपद आणि महाजनपद: गाव-वसाहतींची संकुले जनपद म्हणून ओळखली गेली. प्रभावशाली जनपदांमुळे महाजनपदे उदयाला आली.

महत्त्वाचे मुद्दे

1. हडप्पा आणि वैदिक संस्कृती: हडप्पा संस्कृतीचा ऱ्हास आणि वैदिक संस्कृतीचा उदय यांचा संबंध निश्चित नाही. काही विद्वान उत्तर हडप्पा लोकांना वैदिक लोक मानतात.
2. सप्तसिंधु: सरस्वती, सिंधु आणि पंजाबातील नद्यांचा हा प्रदेश वैदिक लोकांचा मुख्य भौगोलिक परिसर होता.
3. वेदांचे महत्त्व: वेद हे वैदिक समाज, संस्कृती आणि जीवनाचे मुख्य स्रोत आहेत.
4. भाषाशास्त्र: संस्कृत आणि युरोपीय भाषांमधील साम्यामुळे इंडो-युरोपीय भाषागटाचा शोध लागला.