Notes Chapter 3 इतिहास Class 11 Itihas Maharashtra Board Marathi Medium

Notes For All Chapters – इतिहास Class 11

भारतातील ताम्रपाषाणयुगीन गाव-वसाहती

३.१ भारतातील ताम्रपाषाणयुग

• परिचय: ताम्रपाषाणयुग म्हणजे तांबे आणि दगड या दोन्हींची हत्यारे वापरणाऱ्या संस्कृतींचा काळ. या काळात तांब्याचा वापर मर्यादित स्व _

रूपात होत होता.

• हडप्पा संस्कृतीचा ऱ्हास: नागरी हडप्पा संस्कृतीच्या ऱ्हासानंतर तिथल्या लोकांना स्थलांतर करावे लागले. हे लोक जिथे गेले, तिथल्या स्थानिक संस्कृतींमध्ये मिसळले आणि नवीन ग्राम-वसाहतींच्या स्वरूपात नवीन संस्कृती उदयाला आल्या.
• उत्तर हडप्पा काळ:
  • हडप्पा शहरांच्या अवशेषांवर नवीन वसाहती वसल्या, पण त्यांची घरबांधणी आणि रचना नागरी हडप्पा काळातील शिस्तीशिवाय होती.
  • दफनस्थळातील अस्थिकुंभांवर चंद्र, सूर्य, मासे, हरीण, मोर यांसारखी प्रतीके आढळतात. मोराच्या पोटात मृताचे शरीर दाखवलेले आहे.
  • उत्तर हडप्पा संस्कृतीची वैशिष्ट्ये वेगळी होती.
• वैदिक आर्यांचा संबंध: काही पुरातत्त्वज्ञांचे मत आहे की उत्तर हडप्पा संस्कृतीचे लोक वैदिक आर्य असावेत, पण यासाठी अधिक संशोधनाची गरज आहे.

३.१.१ राजस्थान

आहाड किंवा बनास संस्कृती:

• कालखंड: हडप्पा संस्कृतीच्या समकालीन, इसवी सनापूर्वी ४००० वर्षे प्राचीन.
• स्थळे: बालाथल आणि गिलुंड (उदेपूरजवळ). आहाड हे बनास नदीच्या उपनदीवर आहे, म्हणून याला बनास संस्कृती असेही म्हणतात.
• वैशिष्ट्ये:
  • मातीच्या भांड्यांचे मोठ्या प्रमाणावर उत्पादन, जे इतर ग्राम-वसाहतींना पुरवले जात होते.
  • मातीचे बैल, शंखांच्या वस्तू, दगडी पाती, छिन्न्या, बाणाची अग्रे, तांब्याची हत्यारे मिळाली.
  • घरे पक्क्या विटांची, इंग्लिश बाँड पद्धतीने बांधलेली.
  • तटबंदी होती, हडप्पा संस्कृतीशी संबंध दर्शवते.
• तांब्याचा पुरवठा: खेत्रीच्या तांब्याच्या खाणींमधून तांबे मिळवले जात होते. तांबे वितळवून शुद्ध करण्याचे ज्ञान होते.
• हडप्पाशी संबंध: हडप्पा लोकांनी आहाड संस्कृतीकडून तांबे आणि तांब्याच्या वस्तू आयात केल्या असाव्यात.

गणेश्वर-जोधपुरा संस्कृती:

• स्थळे: खेत्रीच्या तांब्याच्या खाणी परिसरात.
• कालखंड: हडप्पापूर्व काळापासून अस्तित्वात.
• वस्तू: तांब्याचे बाण, भाले, मासेमारीचे गळ, बांगड्या, छिन्न्या, मातीची भांडी.
• हडप्पाशी संबंध: हडप्पा लोकांना तांब्याच्या वस्तू पुरवत होते.

३.१.२ गंगेचे खोरे

गेरू रंगाची भांडी:

• स्थळे: पंजाब, हरयाणा, राजस्थान, उत्तर प्रदेशचा पश्चिम भाग.
• वैशिष्ट्ये:
  • खापरे नदीच्या पात्रात सापडतात, पाण्यामुळे झिजलेली आणि ठिसूळ.
  • घरे व्यवस्थित चोपलेल्या जमिनीवर, चुली, मातीच्या बाहुल्या, बैल, गाई-गुरांची हाडे, तांदूळ-सातूचे अवशेष.
  • शेती आणि स्थिर गाव-वसाहती दर्शवतात.
• कालखंड: इसवी सनापूर्वी ३००० (राजस्थान), गंगा-यमुना दुआबात इसवी सनापूर्वी २०००.

ताम्रनिधी (Copper Hoards):

• स्थळे: उत्तर प्रदेश, बिहार, बंगाल, ओडिशा, मध्यप्रदेश.
• वैशिष्ट्ये: तांब्याच्या वस्तू घडवण्यात कारागीर निष्णात होते.
• संबंध: गेरू रंगाच्या भांड्याच्या संस्कृतीशी जवळीक, काहींचे मत हडप्पा लोकांचे स्थलांतर किंवा वैदिक आर्यांशी संबंध दर्शवते.

३.१.३ बिहार, बंगाल, ओडिशा

वैशिष्ट्ये:

• ताम्रनिधी मिळाले, पण गेरू रंगाची भांडी नाहीत.
• चिरांड, सोनपूर (बिहार) येथे काळी-आणि-तांबडी भांडी, हडप्पा प्रभाव दर्शवतात.
• बंगाल, ओडिशातही हडप्पा प्रभाव असलेली भांडी (वाडगे, कुंडे).

३.१.४ मध्यप्रदेश

कायथा संस्कृती:

• स्थळ: कायथा (उज्जैनपासून २५ किमी, छोटी काली सिंध नदीवर).
• कालखंड: हडप्पा संस्कृतीशी समकालीन.
• वैशिष्ट्ये:
  • शेती आणि पशुपालनावर आधारित जीवन.
  • हाताने घडवलेली भांडी, गारगोटीची सूक्ष्मास्त्रे, तांब्याच्या कुऱ्हाडी, बांगड्या, मणी.
  • हडप्पाशी प्राचीन संबंध.
• प्रभाव: नंतर आहाड संस्कृतीचे लोक आले, दोन्ही संस्कृती काही काळ एकत्र नांदल्या.

माळवा संस्कृती:

• कालखंड: इसवी सनापूर्वी १८००-१२००.
• स्थळे: नावडाटोली (नर्मदा नदीवर), एरण, नागदा (तटबंदीयुक्त).
• वैशिष्ट्ये: माळव्यात उगम आणि विस्तार.

३.१.५ गुजरात

• कालखंड: पूर्व हडप्पा (इ.स.पू. ३९५०-२६००), नागरी हडप्पा (इ.स.पू. २६००-१९००), हडप्पोत्तर (इ.स.पू. १९००-९००).
• वैशिष्ट्ये:
  • गारगोटी खड्यांचे स्रोत, मणी बनवणे हा उद्योग.
  • पशुपालक आणि निमभटके जीवन.
  • मातीच्या भांड्यांमध्ये प्रादेशिक वैविध्य (कच्छ-सौराष्ट्र, उत्तर गुजरात).
• हडप्पोत्तर काळ: प्रभास आणि रंगपूर संस्कृती (इ.स.पू. १८००-१२००), उत्तर हडप्पाशी साम्य.

३.२ ताम्रपाषाणयुगीन महाराष्ट्र

परिचय: उत्तर हडप्पा लोकांचा प्रभाव दायमाबाद येथे दिसतो. येथे सावळदा, माळवा आणि जोर्वे संस्कृतींचे अवशेष मिळाले.

सावळदा संस्कृती:

• स्थळ: सावळदा (धुळे, तापी नदीवर).
• कालखंड: इसवी सनापूर्वी २०००-१८००.
• वैशिष्ट्ये:
  • चाकावर घडवलेली भांडी (नक्षीत तीराग्रे, मासे, प्राणी).
  • तांब्याच्या वस्तू, मणी, हाडांची तीराग्रे, दगडी पाटे.
  • तटबंदी, मातीची घरे.
  • सौराष्ट्रातील हडप्पाशी संपर्क (शंखांच्या वस्तू).

माळवा आणि जोर्वे संस्कृती:

• माळवा: इसवी सनापूर्वी १६०० पासून, महाराष्ट्राचे आद्य शेतकरी.
• जोर्वे: माळवा आणि कर्नाटकातील नवाश्मयुगीन संपर्कातून उदय.
• स्थळे: दायमाबाद, प्रकाशे, इनामगाव (तापी, गोदावरी, भीमा खोरे).
• इनामगाव कालक्रम:
  • माळवा: इ.स.पू. १६००-१४००.
  • पूर्व जोर्वे: इ.स.पू. १४००-१००० (समृद्ध काळ).
  • उत्तर जोर्वे: इ.स.पू. १०००-७०० (उतरणीचा काळ).
• वैशिष्ट्ये:
  • माळवा: पिवळसर भांडी, तपकिरी नक्षी.
  • जोर्वे: लाल भांडी, काळी नक्षी, खणखणीत.
  • घरे: आयताकृती (माळवा), गोल झोपड्या (उत्तर जोर्वे).
  • शेती: गहू, ज्वारी, मसूर; सिंचनासाठी कालवे.
  • दफने: सामान्य (उताणे), प्रमुखासाठी रांजणात, बालकांसाठी कुंभ.

३.३ भारतातील महापाषाणयुग

परिचय: प्रतिकूल हवामानामुळे उत्तर जोर्वे काळात इनामगाव उजाड झाले (इ.स.पू. ७००). भटक्या लोकांनी मोठ्या शिळांचे वर्तुळे उभारले.

वैशिष्ट्ये:

• शिलावर्तुळे दफनांसाठी, इसवी सनापूर्वी १०००-४०० (महाराष्ट्र).
• स्थळे: विदर्भ (नागपूर, चंद्रपूर, भंडारा).
• फिरस्ते कारागीर, लोखंडाच्या वस्तू, घोड्यांचा वापर.
• काळी-आणि-तांबडी भांडी.

लोहयुगाशी संबंध: महापाषाणयुगाने लोहयुगाचा प्रारंभ घडवला.

महत्त्वाचे मुद्दे

1. ताम्रपाषाणयुग: तांबे आणि दगडाच्या हत्यारांचा वापर, हडप्पा ऱ्हासानंतर नवीन संस्कृती.
2. प्रादेशिक वैशिष्ट्ये: राजस्थान (आहाड), गंगेचे खोरे (गेरू भांडी), महाराष्ट्र (जोर्वे).
3. हडप्पाशी संबंध: तांब्याचा व्यापार, भांड्यांचे घाट आणि नक्षी.
4. महापाषाणयुग: शिलावर्तुळे, लोहयुगाचा प्रारंभ.