Notes For All Chapters – इतिहास Class 11
स्वराज्य ते साम्राज्य
१६.१ संतांची कामगिरी
पार्श्वभूमी: मध्ययुगीन महाराष्ट्रात अंधश्रद्धा, कर्मकांड आणि दैववाद यांचा प्रभाव होता. रयतेची स्थिती हलाखीची होती आणि प्रयत्नशीलता कमी झाली होती.
संतांची परंपरा:
- श्रीचक्रधर स्वामी, संत नामदेव, संत ज्ञानेश्वर, संत एकनाथ, संत तुकाराम, समर्थ रामदास यांनी संत परंपरा सुरू केली.
- समाजातील सर्व स्तरांतील संत: संत चोखामेळा (महार), संत गोरोबा (कुंभार), संत सावता (माळी), संत नरहरी (सोनार), संत सेना (न्हावी), संत शेख महम्मद (मुस्लिम).
- महिला संत: संत निर्मळाबाई, संत मुक्ताबाई, संत जनाबाई, संत कान्होपात्रा, संत बहिणाबाई सिऊरकर.
संतांचे योगदान:
- लोकांच्या मनात स्वत्वाची भावना जागवली (आपला प्रदेश, भाषा, संस्कृती).
- समता, माणुसकी आणि एकजुटीचा संदेश दिला.
- भक्तीचा उपदेश लोकांचा आधार ठरला, विशेषतः परचक्र, दुष्काळ आणि निसर्गसंकटांत.
- लोकांमध्ये आत्मविश्वास निर्माण झाला, ज्याने स्वराज्याच्या उभारणीस पाया मिळाला.
१६.२ स्वराज्याची स्थापना व विस्तार
पार्श्वभूमी:
- अल्लाउद्दीन खल्जीने देवगिरीच्या यादवांचा पराभव करून दक्षिणेत दिल्ली सल्तनत स्थापली.
- पुढे तुघलक, बहमनी, निजामशाही आणि आदिलशाही यांचे राज्य आले.
- मुघलांनी दक्षिणेत प्रवेशाचा प्रयत्न केला, ज्याने निजामशाही संपली.
शहाजीराजांचे योगदान:
- निजामशाहीतील मातब्बर सरदार, नंतर आदिलशाहीत सामील.
- पराक्रमी, बुद्धिमान आणि राजनीतिज्ञ; पुणे, सुपे, इंदापूर, चाकण येथील जहागिरी मिळाली.
- स्वराज्याचे स्वप्न पाहिले, म्हणून त्यांना ‘स्वराज्याचे संकल्पक’ म्हणतात.
- शिवराय आणि जिजाबाईंना पुण्याला पाठवले.
जिजाबाईंची भूमिका:
- कर्तबगार आणि द्रष्ट्या; शिवरायांना शिक्षण आणि मार्गदर्शन दिले.
शिवाजी महाराजांचे स्वराज्य:
- मावळ भागातून स्वराज्याची सुरुवात (डोंगराळ आणि दुर्गम प्रदेश).
- मावळ्यांचा सहभाग: कान्होजी जेधे, तानाजी मालुसरे, बाजीप्रभू देशपांडे, मुरारबाजी देशपांडे.
- तोरणा किल्ला जिंकून स्वराज्याची मुहूर्तमेढ, राजगड येथे पहिली राजधानी.
- जावळी (चंद्रराव मोरे) ताब्यात घेतली, कोकणात हालचाली वाढल्या.
प्रमुख घटना:
- अफझलखान वध: विजापूर दरबाराने अफझलखानाला पाठवले; शिवरायांनी प्रतापगडावर त्याचा वध केला, खजिना आणि शस्त्रसाठा ताब्यात घेतला.
- पन्हाळा वेढा: सिद्दी जौहरने वेढा घातला; शिवा काशिदने प्राण देऊन शिवरायांना वाचवले; बाजीप्रभू देशपांडेने घोडखिंडीत वीरमरण पत्करले.
- शायिस्ताखान: लाल महालात हल्ला करून खानाची बोटे कापली.
- सुरतेची लूट: औरंगजेबाची आर्थिक राजधानी लुटली.
- पुरंदरचा तह: मिर्झा राजे जयसिंग आणि दिलेरखान यांच्याशी तह; आग्रा येथे नजरकैद, शिताफीने सुटका.
- राज्याभिषेक: १६७४ मध्ये रायगडावर राज्याभिषेक; स्वराज्याला सर्वमान्यता.
- दक्षिण विजय: कर्नाटक मोहीम; १६८० मध्ये रायगडावर निधन.
आरमार:
- पोर्तुगिजांकडून गलबत बांधण्याचे तंत्र शिकले; ४०० युद्धनौका तयार.
- सुरतेच्या स्वारीत उपयोग; ‘आरमाराचे जनक’ म्हणून ओळख.
१६.३ मराठ्यांचा स्वातंत्र्यसंग्राम
संभाजी महाराज:
- शिवरायांच्या निधनानंतर स्वराज्य सांभाळले; औरंगजेबाशी संघर्ष.
- औरंगजेबाचा मुलगा अकबर याच्याशी मैत्री.
- १६८९ मध्ये औरंगजेबाने क्रूरपणे ठार केले; तरी मराठ्यांनी हार मानली नाही.
राजाराम महाराज:
- रायगडावर सत्ता; औरंगजेबाने वेढा घातला, जिंजीला गेले.
- रामचंद्रपंत अमात्य, संताजी घोरपडे, धनाजी जाधव यांनी गनिमी कावा वापरला.
- १७०० मध्ये निधन.
ताराबाई:
- राजारामांच्या मृत्यूनंतर स्वराज्याचे नेतृत्व; २५ वर्षे औरंगजेबाशी लढा.
- मराठ्यांनी महाराष्ट्राबाहेरही संघर्ष केला.
परिणाम:
- औरंगजेबाच्या मृत्यूनंतर (१७०७) स्वातंत्र्यसंग्राम संपला.
- मराठ्यांनी मुघलांना नमवून भारतभर सत्ता विस्तारली.
१६.४ शिवकालीन राज्यव्यवस्था
विस्तार:
- महाराष्ट्र, कर्नाटक, तमिळनाडू, आंध्र प्रदेशातील अनेक प्रदेश स्वराज्यात.
अष्टप्रधान मंडळ:
- पेशवा, अमात्य, सचिव, मंत्री, सेनापती, सुमंत, न्यायाधीश, पंडितराव.
- प्रत्येकाचे मुतालिक (प्रतिनिधी) स्वारीवेळी कारभार पाहत.
लष्करी व्यवस्था:
- गुप्त हेरखाते (प्रमुख: बहिर्जी नाईक).
प्रशासकीय विभाग:
- दोन भाग: सलग प्रदेश आणि दक्षिणेतील विखुरलेला प्रदेश.
- सलग प्रदेशाचे तीन भाग: पेशवा (उत्तर), सचिव (मध्य), मंत्री (पूर्व).
- कर्नाटकाचा स्वतंत्र सुभा (हंबीरराव मोहिते, रघुनाथ नारायण).
- सरसुभेदार (देशाधिकारी) आणि राजमंडळ यांचे नियंत्रण.
जमीन मोजमाप:
- काठी (५ हात + ५ मुठी), २० काठ्या = १ बिघा, १२० बिघे = १ चावर.
- अण्णाजी दत्तो यांनी मोजमाप केले; सारा तीन वर्षांच्या सरासरीवर ठरवला.
गाव व्यवस्था:
- देशमुख आणि देशपांडे यांच्यावर करवसुली.
- तगाई पद्धत: नवीन गावांना गुरे, बीज आणि दोन वर्षांनंतर परतफेड.
१६.५ शाहू महाराजांची सुटका
सुटका:
- औरंगजेबाच्या मृत्यूनंतर (१७०७) मुघलांनी शाहूंना सोडले, मराठ्यांत फूट पाडण्यासाठी.
संघर्ष:
- ताराबाईंशी युद्ध; शाहूंचा विजय.
- बाळाजी विश्वनाथ पेशवे झाले, पेशवेकाळ सुरू.
१६.६ पेशवेकाळ
बाळाजी विश्वनाथ: मराठ्यांचा विस्तार सुरू.
पहिला बाजीराव: माळवा, राजस्थान, बुदेलखंड जिंकले; निजामाला पराभूत केले.
नानासाहेब (बाळाजी बाजीराव):
- पानिपतचे तिसरे युद्ध (१७६१) मराठ्यांचा पराभव; सत्ता दुर्बल.
माधवराव पेशवे:
- मराठ्यांचे पुनरुज्जन; उत्तरेत प्रभुत्व.
- मल्हारराव होळकर, अहिल्याबाई होळकर, महादजी शिंदे, नाना फडणवीस यांचे योगदान.
अहिल्याबाई होळकर: प्रजाहितदक्ष; मंदिरे, घाट बांधले.
महादजी शिंदे: दिल्लीचा कारभार सांभाळला; फ्रेंच तंत्राने फौज सुसज्ज.
रघूजी भोसले: बंगालपर्यंत सत्ता विस्तार.
शेवट:
- नारायणराव, सवाई माधवराव अल्पायुषी.
- दुसरा बाजीराव यांच्या काळात इंग्रजांनी मराठ्यांना पराभूत केले (१८१८).
१६.७ कला, स्थापत्य, साहित्य
कला:
- सचित्र पोथ्या (‘ज्ञानेश्वरी’, ‘शिवलीलामृत’), लघुचित्रे (रागमाला, व्यक्तिचित्रे).
- भित्तिचित्रे: वाडे, मंदिरांवर (रामायण, कृष्णलीला).
- नृत्य: लावणी, कोळीनृत्य, गजनृत्य; पोवाडे (अफझलखान वध).
स्थापत्य:
- किल्ले: डोंगरी आणि जलदुर्ग (शिवराय).
- मंदिरे: यादवकालीन (सासवड), माळवा शैली (काळाराम), खास पद्धत (पुणे).
- वाडे: दगड-विटांचे, लाकडी खांब (विश्रामबाग वाडा).
साहित्य:
- संत तुकाराम (अभंग), समर्थ रामदास (‘दासबोध’), संभाजी (‘बुधभूषण’).
- बखरी: ‘सभासद बखर’, ‘पानिपतची बखर’.
- काव्य: वामन पंडित, मोरोपंत (‘महाभारत’).
१६.८ व्यापार, उद्योग व समाजजीवन
व्यापार:
- पेठा: चौल, दाभोळ, राजापूर (मिरे, रेशमी कापड निर्यात).
- मीठ उद्योगाला संरक्षण; पोर्तुगिज मिठावर जकात.
उद्योग: कापड, धातुकाम, साखर.
समाजजीवन:
- गाव स्वयंपूर्ण; बलुतेदारी (सोनार, लोहार).
- वर्ग: सरदार, वतनदार, रयत.
- पाठशाळा (वाई, नाशिक); सणांना प्रोत्साहन.
शहरीकरण: पुणे, सातारा, कोल्हापूर यांचा विस्तार.
Leave a Reply