Notes Chapter 15 इतिहास Class 11 Itihas Maharashtra Board Marathi Medium

Notes For All Chapters – इतिहास Class 11

मुघलकालीन भारत

१५. मुघलकालीन भारत

मुघलकाल हा भारताच्या इतिहासातील एक महत्त्वाचा कालखंड आहे. दिल्लीच्या सुलतानशाहीचा अंत झाल्यानंतर इ.स. १५२६ ते १७०७ या काळात मुघल सत्ता भारतात प्रबळ होती. या काळात मुघलांनी कला, स्थापत्य, साहित्य, व्यापार आणि प्रशासनात भरभराट आणली. मुघलांचे साम्राज्य उत्तर भारतापासून दक्षिणेतील दख्खनपर्यंत पसरले होते. या कालखंडाचा शेवट इ.स. १८५७ च्या स्वातंत्र्यलढ्यात बहादूरशाह जफरच्या काळात झाला.

१५.१ भारतातील मुघल सत्ता

पार्श्वभूमी:

• सोळाव्या शतकाच्या सुरुवातीला भारतात राजकीय अस्थिरता होती. दिल्लीची सुलतानशाही कमकुवत झाली होती आणि अनेक स्वतंत्र राज्ये उदयाला आली होती (उदा., बहमनी राज्याचे पाच शाह्यांत विभाजन, विजयनगरचा उत्कर्ष).
• पोर्तुगीजांनी पश्चिम किनारपट्टीवर वर्चस्व प्रस्थापित करण्यास सुरुवात केली होती.
• पारंपरिक लष्करी व्यवस्था नवीन आक्रमणांना तोंड देण्यास असमर्थ होती, ज्याचा फायदा मुघलांनी घेतला.

मुघलांचा उदय:

• ‘मुघल’ हा शब्द ‘मंगोल’चा अपभ्रंश आहे. मुघल हे मध्य आशियातील चंगीझ खान आणि तैमूरलंग यांचे वंशज होते.
• बाबर (जन्म: उझबेकिस्तान, फरघाना प्रांत) याने इ.स. १५२६ मध्ये पानिपतच्या पहिल्या युद्धात इब्राहीम लोदीचा पराभव करून मुघल सत्ता स्थापली.
• बाबराने तोफखाना, व्यूहरचना आणि नेतृत्वाच्या जोरावर विजय मिळवला.
• खानुआच्या लढाईत (इ.स. १५२७) बाबराने राणा संगाच्या नेतृत्वाखालील राजपुतांचा पराभव केला.

मुघल सम्राट:

1. हुमायून: बाबराचा मुलगा. शेरशाह सूर याने त्याचा पराभव केला, पण शेरशाहच्या मृत्यूनंतर हुमायूनने सत्ता परत मिळवली.
2. अकबर: सर्वश्रेष्ठ मुघल सम्राट. त्याने साम्राज्याचा विस्तार केला (काबूल ते बंगाल, काश्मीर ते खानदेश). राजपुतांशी मैत्री आणि सहिष्णुतेने सत्ता मजबूत केली. मेवाडचा महाराणा प्रताप याने त्याला विरोध केला.
3. जहांगीर, शाहजहान, औरंगजेब: या सम्राटांनी सत्ता सांभाळली. औरंगजेबाने दख्खनात विस्तार केला, पण मराठ्यांशी संघर्ष वाढला.

मुघल सत्तेचा अंत:

• औरंगजेबाच्या मृत्यूनंतर (इ.स. १७०७) मुघल सत्तेला उतरती कळा लागली. मराठ्यांचा उदय आणि युरोपीय हस्तक्षेप वाढला. इ.स. १८५७ मध्ये बहादूरशाह जफरच्या काळात मुघल सत्ता संपुष्टात आली.

१५.२ महसूल व्यवस्थेतील सुधारणा

शेरशाह सूर यांचे योगदान:

• शेरशाहने महसूल व्यवस्थेत सुधारणा केल्या, ज्याला अकबराने पुढे नेले.

अकबराच्या सुधारणा:

1. जमिनीचे सर्वेक्षण करून ती चार प्रतींमध्ये विभागली: सुपीक, नापीक, बागाईत, जिराईत.
2. प्रत्येक शेतकऱ्याच्या जमिनीचे क्षेत्र नोंदवले.
3. मागील १० वर्षांच्या उत्पादनाची सरासरी काढून त्याच्या १/३ हिस्सा महसूल ठरवला.
4. हा महसूल १० वर्षांसाठी निश्चित केला, ज्यामुळे शेतकऱ्यांना स्थिरता मिळाली.
5. महसूल रोख किंवा शेतमालात वसूल केला जाई.
6. शेतकऱ्यांना कर्ज दिले जाई, जे सुलभ हप्त्यांत परतफेडले जाई.
7. दुष्काळ, पूर यांसारख्या संकटांत महसूलात सूट देण्याची तरतूद होती.

परिणाम:

• शेतकरी समाधानी झाला आणि अकबराचे लोककल्याणकारी धोरण दिसून आले.
• राजा तोडरमल याने या सुधारणांत महत्त्वाची भूमिका बजावली.

१५.३ कला, स्थापत्य, साहित्य

कला:

• चित्रकला: इराणी शैलीतून सुरू झाली. अकबराने चित्रकारांना प्रोत्साहन दिले; जहांगीराने पशुपक्षी, नैसर्गिक दृश्यांना महत्त्व दिले. औरंगजेबाने राजाश्रय काढल्याने चित्रकारांनी राजस्थानी आणि पहाडी शैली विकसित केल्या.
• संगीत: तानसेनसारख – अकबराच्या काळात हिंदुस्थानी संगीताचा उत्कर्ष झाला. औरंगजेबाने संगीतावर बंदी घातली.
• हस्तकला: हस्तिदंतावरील कोरीव कामाला राजाश्रय मिळाला.

स्थापत्य:

• वैशिष्ट्ये: भारतीय-इस्लामी शैली, लाल दगड आणि संगमरवराचा वापर, भव्य घुमट, कमानी.
• उदाहरणे:
  • बाबर: काबूलबाग मशीद, संभलची जामा मशीद.
  • शेरशाह: सहस्रामची कबर, पुराना किल्ला.
  • अकबर: फत्तेपूर सिक्री (जामा मशीद, बुलंद दरवाजा), आग्रा-लाहोरचे किल्ले.
  • शाहजहान: ताजमहाल, लाल किल्ला (दिवान-इ-आम, दिवान-इ-खास), जामा मशीद.
  • बागा: शालीमार बाग (लाहोर, काश्मीर), निशात बाग.
• औरंगजेबानंतर स्थापत्याचा ऱ्हास झाला.

साहित्य:

• फारसी: बाबरनामा (बाबर), अकबरनामा, ऐन-इ-अकबरी (अबुल फजल), तारिखे-रशिदी (मिर्झा हैदर).
• संस्कृत भाषांतर: अकबराने रामायण, महाभारत, उपनिषदांचे फारसीत भाषांतर करवले (दारा शुकोह).
• स्थानिक भाषा: रामचरितमानस (तुलसीदास), पद्मावत (जायसी), कबीरांचे दोहे.

१५.४ व्यापार, उद्योग, समाजजीवन

व्यापार:

• अंतर्गत: आग्रा ते काबूल, बंगाल असे महामार्ग तयार झाले.
• परदेशी: खंबायत, सुरत, दाभोळ येथून अरबस्तान, इराण, चीन, युरोपशी व्यापार.
• निर्यात: रेशमी कापड, मसाले, रत्ने.
• आयात: सोने, चांदी, घोडे.
• सुरत हे व्यापाराचे केंद्र होते.

उद्योग:

• कापड (सुती कापडाला मागणी), रंग (नीळ, हळद), ओतकाम (शस्त्रे, अवजारे), कागद (बिहार, सियालकोट), मीठ-साखर उत्पादन.

समाजजीवन:

• बहुसंख्य लोक खेड्यात राहत होते; गावे स्वयंपूर्ण होती.
• जातिव्यवस्था स्थिर होती.
• उच्च वर्गात पडदा पद्धत प्रचलित होती.
• शिक्षण: अकबराने तत्त्वज्ञान, कृषिशास्त्र, खगोलशास्त्राचा समावेश केला. मदरसे (संभलपूर, अहमदनगर) प्रसिद्ध होते.

१५.५ मुघल साम्राज्य आणि दख्खन

• सुरुवात: बाबर-हुमायून यांचा विस्तार उत्तर भारतापुरता मर्यादित होता.
• दख्खनातील राज्ये: खानदेश, निजामशाही, आदिलशाही, कुतुबशाही.
• अकबर:
  • इ.स. १५९५ मध्ये अहमदनगरला वेढा. चांदबिबीने प्रतिकार केला, पण नंतर मुघलांनी जिंकले.
  • अहमदनगर, वऱ्हाड, खानदेश हे सुभे निर्माण केले.
• शाहजहान: निजामशाही संपली, पण आदिलशाही-कुतुबशाही टिकली.
• औरंगजेब: आदिलशाही-कुतुबशाही संपवली, पण मराठ्यांशी संघर्ष वाढला.
• परिणाम: मराठ्यांचा उदय आणि मुघल सत्तेचा ऱ्हास.

महत्त्वाच्या तारखा आणि व्यक्ती

तारखा:

• इ.स. १५२६: पानिपतचे पहिले युद्ध.
• इ.स. १५२७: खानुआची लढाई.
• इ.स. १७०७: औरंगजेबाचा मृत्यू.
• इ.स. १८५७: मुघल सत्तेचा अंत.

व्यक्ती:

• बाबर, हुमायून, अकबर, जहांगीर, शाहजहान, औरंगजेब, शेरशाह सूर, चांदबिबी, तोडरमल, तानसेन, अबुल फजल.