Notes For All Chapters – इतिहास Class 11
भारत, वायव्येकडील देश आणि चीन
१२.१ प्राचीन काळातील व्यापारी आणि सांस्कृतिक संबंध
प्रस्तावना
- भारताच्या प्राचीन इतिहासाचा आढावा हा सुमारे ४००० वर्षांचा कालखंड व्यापतो, ज्यामध्ये ऐतिहासिक, सामाजिक, आर्थिक आणि सांस्कृतिक बदलांचा अभ्यास होतो.
- या प्रकरणात भारताबाहेरील प्रदेशांमध्ये भारतीय संस्कृतीच्या प्रभावाचा परिचय आहे.
- भारतीयांनी परदेशात आपली संस्कृती, धर्म किंवा सत्ता लादण्याचा प्रयत्न केला नाही; त्याऐवजी स्थानिक संस्कृतींसोबत सांस्कृतिक देवाणघेवाण झाली.
भारतीय संस्कृतीचा प्रसार
हिंदुकुश पर्वतापलीकडील प्रसार: बौद्ध धर्माच्या प्रसाराशी निगडित.
साहित्यिक पुरावे:
- कथासरित्सागर, जातककथा, दिपवंश, महावंश यांमध्ये भारताचे दूरच्या देशांशी व्यापारी संबंध दिसतात.
- संघम साहित्यात यवन जहाजांचा उल्लेख (सोने आणणे, काळी मिरी नेणे).
- पश्चिम महाराष्ट्रातील कोरीव लेखांत यवन दानांचा उल्लेख.
व्यापारी संबंध
भारत-पश्चिम आशिया:
- ‘जुन्या बायबल’मध्ये ‘ओफीर’ (सोपारा बंदर?) चा उल्लेख.
- बॅबिलोनसाठी सागवान, देवदार, चंदन, हस्तिदंत, मोती, मसाले इत्यादी निर्यात.
पेरिप्लस ऑफ एरिथ्रियन सी:
- एका अनामिक खलाशाच्या नोंदींवर आधारित.
- भरुच, सोपारा, कल्याण, उज्जैन यांसारख्या बंदरांची आणि व्यापारी केंद्रांची माहिती.
इतर ग्रंथ:
- स्ट्रॅबोचा ‘जिओग्राफिया’, प्लिनीचा ‘नॅचरॅलिस हिस्टोरिया’, टॉलेमीचा ‘जिओग्राफिया’, एरियनचा ‘इंडिका’.
भारत-रोम व्यापार
वाढ: ऑगस्टसच्या काळात (इसवी सनाचे पहिले शतक) व्यापार वाढला.
रेशीम मार्ग आणि बंदरे: मध्य आशिया आणि दक्षिण-पश्चिम भारतातील बंदरे महत्त्वाची.
पुरावे:
- तमिळनाडूत रोमन सोन्याची नाणी (कस ठरवण्याचे छेद).
- नीरोने पाचूच्या प्याल्यासाठी १ दशलक्ष सुवर्णनाणी दिली.
- प्लिनीची चिंता: भारत ‘सर्व सुवर्ण ओढणारे कुंड’.
निर्यात: सर्प, शिकारी कुत्री, वाघ, हत्ती, मोर, मसाले, हस्तिदंत.
आयात: शिसे, जस्त, पोवळी, मद्य, ऑलिव्ह तेल (अॅम्फोरेत).
उत्खनन: पैठण, तेर, कोल्हापूर (हिप्पोकुरा), भोकरदन येथे पुरावे.
सहज जाता जाता:
- दिशाकाक: खलाशी कावळ्यांचा उपयोग दिशा शोधण्यासाठी करत (हडप्पा वटिका, बावेरू जातक).
- बावेरू: बॅबिलोन (इसवी सनापूर्वी १८००-६००), हम्मुराबी प्रसिद्ध राजा.
१२.२ भारत आणि गांधार (अफगाणिस्तान आणि पाकिस्तान)
भौगोलिक आणि ऐतिहासिक महत्त्व
- गांधार हा भारत आणि मध्य आशियाला जोडणारा व्यापारी मार्गावरील प्रदेश.
- जनपद काळापासून इस्लामच्या आगमनापर्यंत भारताशी सांस्कृतिकदृष्ट्या जोडलेला.
सम्राट अशोकाचा काळ
धम्मविजय:
- १३व्या शिलालेखात ग्रीक राजांचा उल्लेख, कंबोजचा समावेश.
- कंदाहार येथील ग्रीक-अरेमाईक शिलालेख: अशोकाच्या साम्राज्यातील अंतर्भाग.
भिक्खू:
- काश्मीर-अफगाणिस्तानात थेर मह्यान्तिक.
- ग्रीक राज्यांत थेर महारक्खित.
कुशाण काळ
कनिष्काचे साम्राज्य: पाटलिपुत्र ते मध्य आशिया, राजधानी – पुरुषपूर, मथुरा, कपिशा (बेग्राम).
रेशीम मार्ग: तक्षशिला-खैबर खिंड-बामियान-चीन.
बौद्ध प्रसार:
- नाण्यांवर बुद्धांची प्रतिमा (‘बोद्दो’).
- फाहियान, युआन श्वांग यांनी बौद्ध विहार-स्तूपांचे वर्णन.
महत्त्वाची स्थळे
शाहजी-की-ढेरी:
- पेशावरजवळ, कनिष्क स्तूप.
- बुद्धांच्या अस्थी असलेला करंडक (पेशावर संग्रहालयात).
हड्डा: जलालाबादजवळ, गांधार शैलीतील शिल्पे.
तख्त-इ-बाही:
- जागतिक वारसा, इसवी सन १ले ते ७वे शतक, तीन स्तूपांचे अवशेष.
बामियानच्या बुद्धमूर्ती:
- ५३ मी आणि ३८ मी उंच, रंगीत, सोन्याचा मुलामा.
- २००१ मध्ये तालिबानने नष्ट, पुनर्स्थापना सुरू.
इतर अवशेष
- काबूलजवळ गणेशाची चौथ्या शतकातील मूर्ती.
- खैर खाना येथे सूर्यदेवतेची रथारूढ मूर्ती.
१२.३ भारत आणि चीन
रेशीम मार्ग
उल्लेख: फर्डिनांड व्हॉन रिश्टोफेन (६०००+ किमी).
शाखा:
- प्रमुख: चीन-भारत-मध्य आशिया (सुरक्षित, बाजारपेठ).
- उत्तरेकडील: गवताळ प्रदेश, कमी अंतर, पण असुरक्षित.
मार्ग: झिंजीयांग-तक्षशिला/काश्मीर (काशगर, यारकंद, गांसु).
सहज जाता जाता
- काश्मीर: ‘कि-पिन’, भारत: ‘शेन-तु’, ‘यिन-तु’.
- कनिष्क काळात हान राजवट.
- पुरातत्त्व: सर ऑरेल स्टाईन.
बौद्ध धर्माचा प्रसार
- सुरुवात: इसवी सन १ले शतक, हान राजवट.
- कश्यप मातंग, धर्मरक्ष: इसवी सन ६७, ग्रंथांचा अनुवाद, व्हाइट हॉर्स टेंपल.
- कुमारजीव: ४थे शतक, ग्रंथांचा अनुवाद.
- लोकप्रियता: ६ठे शतक, थेरवाद-महायान प्रस्थापित.
सांस्कृतिक प्रभाव
सेरेंडियन कलाशैली:
- झिंजीयांग, गांधार प्रभाव, ग्रीक-पर्शियन-चिनी मिश्रण.
- बुद्ध-बोधिसत्त्व मूर्ती, टेराकोट्टा शिल्पे (स्टाईन).
पॅगोडा: भारतीय स्तूपाची आठवण, लाकडी/दगडी बांधकाम.
डुनहुआँग लेणी:
- रेशीम मार्गावर, ५०० लेणी, शिल्पे-भित्तिचित्रे, हस्तलिखिते.
महत्त्वाचे मुद्दे
- व्यापार: भारताने रोम, बॅबिलोन, चीनशी संबंध ठेवले.
- बौद्ध धर्म: गांधार आणि चीनमध्ये प्रसार, अशोक-कनिष्क यांचे योगदान.
- संस्कृती: गांधार शैली, सेरेंडियन शैली, बामियान मूर्ती यांमधून प्रभाव.
- पुरावे: शिलालेख, नाणी, उत्खनन, ग्रंथ.
सारांश
प्राचीन काळात भारताने व्यापार आणि बौद्ध धर्माच्या माध्यमातून वायव्येकडील देश (गांधार) आणि चीनशी सांस्कृतिक संबंध प्रस्थापित केले. रेशीम मार्गाने हे संबंध दृढ झाले, ज्याचा प्रभाव आजही अवशेषांमधून दिसतो.
Leave a Reply