Notes For All Chapters – इतिहास Class 11
दक्षिण भारतातील राजसत्ता
११.१ दक्षिण भारतातील महत्त्वाची राज्ये
दक्षिण भारतात प्राचीन काळापासून अनेक राजसत्ता उदयास आल्या. या राज्यांचा इतिहास ‘संघम साहित्य’, मेगॅस्थिनिसचा ‘इंडिका’, पाणिनीचे ‘व्याकरण’ आणि सम्राट अशोकाच्या शिलालेखांतून समजतो. दक्षिण भारतातील प्रमुख राज्ये खालीलप्रमाणे:
चोळ, पांड्य आणि चेर राजघराणी
- चोळ: पहिल्या शतकात तंजावर आणि तिरुचिरापल्ली येथे चोळांचे राज्य स्थापन झाले. या प्रदेशाला ‘चोळमंडल’ म्हणत (इंग्रजी ‘कॉरोमाँडेल’ हा याचा अपभ्रंश). करिकाल हा पहिला प्रसिद्ध राजा होता. त्याने अकरा छोट्या राजांना एकत्र करून चेर आणि पांड्यांचा पराभव केला.
- पांड्य: पुदुक्कोट्टैपासून कन्याकुमारीपर्यंत पांड्यांची सत्ता होती.
- चेर: केरळ प्रदेशात चेरांचे राज्य होते, ज्याला ‘केडलपुतो’ (केरलपुत्र) म्हणत.
- ही तिन्ही राज्ये ‘त्रिपक्षीय संघर्ष’ म्हणून प्रसिद्ध असलेल्या परस्पर संघर्षात गुंतलेली होती.
सातवाहन: कृष्णा-तुंगभद्रा नद्यांच्या उत्तरेला सातवाहनांची सत्ता होती. तिसऱ्या शतकापासून ती क्षीण झाली.
वाकाटक घराणे:
- सातवाहनांच्या कमजोरीचा फायदा घेऊन वाकाटकांनी स्वतंत्र सत्ता स्थापन केली.
- संस्थापक: विंध्यशक्ती.
- प्रवरसेन: याने वाकाटक साम्राज्याचा विस्तार माळवा, गुजरात ते कोल्हापूर, कर्नूलपर्यंत केला. चार अश्वमेध यज्ञ करून ‘सम्राट’ पदवी धारण केली.
- राज्याचे दोन शाखांत विभाजन:
- नंदीवर्धन (नागपूरजवळ रामटेक)
- वत्सगुल्म (वाशिम).
- रुद्रसेन दुसरा: गुप्त सम्राट चंद्रगुप्त दुसऱ्याची कन्या प्रभावतीशी विवाह.
- हरिषेण: याच्या मंत्र्याने (वराहदेव) अजिंठ्याचे १६ वे लेणे खोदले.
- साहित्य: प्रवरसेनाने ‘सेतुबंध’ (माहाराष्ट्री प्राकृत) रचले; कालिदासाचे ‘मेघदूत’ या काळात रचले गेले.
चालुक्य:
- संस्थापक: जयसिंग (सहावे शतक). राजधानी – वातापी (बदामी).
- पहिला पुलकेशी: अश्वमेध यज्ञ करून ‘महाराज’ पदवी; बदामीचा किल्ला बांधला.
- कीर्तिवर्मा: वनवासीचे कदंब आणि अपरान्ताचे मौर्य जिंकले; बदामीतील लेणी बांधली.
- दुसरा पुलकेशी: सर्वांत महान राजा; कदंब, मौर्य, नल, कलचुरी, राष्ट्रकूट, लाट, मालव, गुर्जरांचा पराभव. हर्षवर्धनाला हरवून ‘परमेश्वर’ बिरुद धारण केले. साम्राज्य नर्मदेपासून कावेरीपर्यंत विस्तारले. इराणच्या खुश्रू परविझचा राजदूत त्याच्याकडे आला होता.
- पतन: पल्लवांनी बदामीवर हल्ला करून विध्वंस केला. विक्रमादित्याने पल्लवांचा पराभव केला.
पल्लव:
- सहाव्या ते नवव्या शतकापर्यंत प्रभावी. राजधानी – कांची.
- सिंहविष्णू: चोळांचा प्रदेश जिंकला; कृष्णेपासून कावेरीपर्यंत विस्तार.
- महेंद्रवर्मा: संस्कृतमध्ये ‘मत्तविलास’ प्रहसन रचले; संगीत ग्रंथ रचला; एकसंध शिळेतून मंदिरे खोदण्याची सुरुवात (महाबलीपुरमचे रथमंदिरे).
- नरसिंहवर्मा: दुसरा पुलकेशीचा पराभव; महाबलीपुरमची मंदिरे बांधली. चिनी प्रवासी युआन श्वांग त्याच्या दरबारात होता.
- शेवट: चोळ राजा आदित्याने अपराजितचा पराभव करून पल्लव सत्ता नष्ट केली.
राष्ट्रकूट:
- दंतिदुर्ग: पहिला पराक्रमी राजा; चालुक्यांचा पराभव.
- कृष्ण पहिला: कैलास मंदिर (वेरूळ) खोदले.
- अमोघवर्ष: ‘रत्नमालिका’, ‘कविराजमार्ग’ रचले; मान्यखेट (मालखेड) वसवले.
- प्रभाव: विंध्य पर्वतापासून कन्याकुमारीपर्यंत. पतन: परमार आणि कल्याणी चालुक्यांच्या आक्रमणांनी.
शिलाहार:
- तीन शाखा: दक्षिण कोकण, उत्तर कोकण, कोल्हापूर. स्वतःला ‘तगरपुराधीश्वर’ म्हणत; आद्यपुरुष – जीमूतवाहन.
- दक्षिण कोकण: सणफुल्ल (संस्थापक); धम्मियार (बालिपट्टण वसवले); आदित्यवर्मा (ठाणे ते गोवा); शेवट – रट्टराज.
- उत्तर कोकण: कपर्दी (संस्थापक); राजधानी – स्थानक (ठाणे); अपराजित (३५ वर्षे राज्य); छित्तराज (अंबरनाथ मंदिर – मुम्मुणि).
- कोल्हापूर: जतिग (संस्थापक); भोज दुसरा (प्रसिद्ध); कोप्पेश्वर मंदिर (खिद्रापूर).
गोंड:
- संस्थापक: कोल भिल (चांदा); खांडक्या बल्लाळसिंग (बल्लारपूर किल्ला); राणी दुर्गावती (मुघलांविरुद्ध लढा).
- पतन: रघूजी भोसल्यांनी निळकंठशाहचा पराभव केला.
यादव:
- भिल्लम पाचवा: कलचुरींचा पराभव; देवगिरी राजधानी.
- सिंघण: होयसळ, शिलाहारांचा पराभव.
- पतन: अल्लाउद्दीन खल्जी (१२९४) आणि मलिक काफूर (१३१०) यांनी पराभव; शंकरदेवाची हत्या (१३१८).
११.२ राज्यव्यवस्था, व्यापार, समाजजीवन
राज्यव्यवस्था:
- अधिकारी: महादंडनायक, राष्ट्रिक, देशाधिकृत, अमात्य, आयुक्त.
- चोळांचे ‘उदानकुट्टम’ (अधिकारी मंडळ).
- प्रांत: ‘मंडलम्’ (राजघराण्यातील प्रमुख); विषयपती, देशाधिपती कार्यरत.
- प्रशासन: कार्यक्षम; हुकमाची नोंद आणि स्वाक्षरी आवश्यक.
- ग्रामसंस्था: स्वायत्त; ग्रामसभा (प्रमुख – ग्रामभोजक/ग्रामकूट); निवड गावकरी किंवा राजाकडून.
- उत्पन्न: जमीन महसूल, जकात, व्यवसाय कर, यात्रा कर.
व्यापार:
- चोळमंडल: सुती, रेशमी वस्त्रे.
- चेर: तलम कापड (रोमशी व्यापार).
- हस्तिदंत: मलयगिरी जंगलातून.
- नगरे: पैठण, तगर, नाशिक (शेती आणि उद्योगधंद्यांमुळे उदय).
- बाजारपेठ: नगराच्या मध्यभागी.
समाजजीवन:
- भाषा: द्राविड (तमिळ, कन्नड, मल्याळम, तेलुगु).
- संस्कृती: उत्तर आणि दक्षिण भारतातील सांस्कृतिक देवाणघेवाणीमुळे वैविध्यपूर्ण पण एकात्म.
११.३ साहित्य, कला, स्थापत्य
साहित्य:
- संघम साहित्य: प्राचीन तमिळ वाङ्मय; राजकीय इतिहासाचे साधन.
- संस्कृत: कालिदास – ‘मेघदूत’ (रामटेक).
- प्राकृत: प्रवरसेन – ‘सेतुबंध’; सर्वसेन – ‘हरिविजय’.
- यादव काळ: ‘लीळाचरित्र’, ‘विवेकसिंधु’, ‘ज्ञानेश्वरी’, ‘संगीतरत्नाकर’.
कला:
- चोळ: नटराज कांस्यमूर्ती (धातुशिल्प).
- वाकाटक: अजिंठा लेणी (१, २, १६, १७, १९); शिल्पकला आणि चित्रकलेत उत्कर्ष.
स्थापत्य:
- द्राविड शैली: शिखरांचे मजले (कांची – कैलासनाथ, तंजावर – बृहदीश्वर).
- वेसर शैली: चालुक्य (ऐहोळे, बदामी, पट्टदकल).
- राष्ट्रकूट: कैलास मंदिर (वेरूळ).
- पल्लव: महाबलीपुरम रथमंदिरे.
- शिलाहार: अंबरनाथ, कोप्पेश्वर मंदिरे.
- यादव: हेमाडपंती मंदिरे (गोंदेश्वर, अंजनेरी); चुना न वापरता दगडांची रचना.
दक्षिण भारतातील नाणी
- मौर्य: मौर्यांची नाणी चलनात.
- पांड्य: आहत नाणी (सूर्य, घोडा, मासा).
- चेर: धनुष्यबाण, हत्ती आकृत्या.
- चोळ: सोने, चांदी, व्याघ्र चिन्ह, राजराजाची प्रतिमा.
- रोमन नाणी: भारतीय शिक्क्यांसह पुन्हा चलनात.
महत्त्वाचे मुद्दे
- दक्षिण भारतातील राज्यांनी राजकीय, सांस्कृतिक आणि आर्थिक क्षेत्रात मोठे योगदान दिले.
- संघर्ष आणि सांस्कृतिक देवाणघेवाण यांनी भारतीय संस्कृती समृद्ध केली.
- यादव काळात मराठी साहित्य आणि स्थापत्याला चालना मिळाली.
Leave a Reply