Notes Ch 1 इतिहास Class 11 Itihas Maharashtra Board Marathi Medium

Notes For All Chapters – इतिहास Class 11

आद्य शेतकरी

१.१ नद्यांकाठची संस्कृती

प्रस्तावना:

मानवाने प्राचीन काळात दगडी हत्यारे बनवण्यास सुरुवात केली. ही हत्यारे मृत प्राण्यांचे मांस खरवडणे, हाडे फोडणे, फळांचे कवच तोडणे यांसारख्या कामांसाठी वापरली जात होती.
दगडाचे हव्या त्या आकाराचे छिलके काढण्याचे तंत्र हे मानवाच्या तंत्रज्ञानातील पहिले पाऊल होते.
मानवाच्या उत्क्रांतीबरोबर तंत्रज्ञानाचा विकास होत गेला.

नवाश्मयुगाचा उदय:

मध्याश्मयुगात मानवाने ऋतुचक्राचे निरीक्षण करून वन्य वनस्पतींची लागवड आणि प्राण्यांचे पालन सुरू केले.
यामुळे नवाश्मयुगाचा उदय झाला. मानव शेती आणि पशुपालन करू लागला.
भटके-निमभटके जीवन संपुष्टात येऊन स्थिर गाव-वसाहती निर्माण झाल्या.
शेतीची सुरुवात इसवी सनापूर्वी १२,००० ते ११,००० वर्षांपूर्वी झाली (पुरातत्त्वीय पुराव्यांनुसार).
शेती आणि स्थिर वस्ती यांचा परस्परसंबंध आहे. शेतीमुळे नद्यांकाठच्या प्रदेशात प्राचीन संस्कृती विकसित झाल्या, जसे:
1. मेसोपोटेमिया
2. इजिप्त
3. भारतीय उपखंड
4. चीन

नवीन संशोधन (इस्राएल):

इस्राएलमधील बार इलान विद्यापीठाच्या संशोधनानुसार, शेतीचे प्रयोग २३,००० वर्षांपूर्वी सुरू झाले असावेत.
गॅलिली समुद्राजवळील ‘ओहालो’ या पुराश्मयुगीन स्थळाच्या उत्खननात मानवी वस्ती, बार्ली, तृणधान्यांचे दाणे, फळांच्या बिया आणि उत्क्रांत तणबिया मिळाल्या.
धान्य वाटण्यासाठी पाट्या-वरवंट्यासारखे दगडही मिळाले, जे शेतीच्या नियोजनाचा पुरावा आहेत.

नद्यांकाठच्या संस्कृतींचा परिचय:

टायग्रीस आणि युफ्रेटिस नद्यांचे खोरे – मेसोपोटेमिया:

आजचे इराक, सिरीया, इराणचा पश्चिम भाग आणि तुर्कस्तानचा आग्नेय भाग यांचा समावेश.
‘मेसोपोटेमिया’ म्हणजे ग्रीक भाषेत ‘दोन नद्यांमधला प्रदेश’ (मेसॉस = मधला, पोटेमॉस = नदी).
मुबलक पाणी आणि सुपीक जमिनीमुळे मध्याश्मयुगीन भटके जनसमूह स्थिरावले.
इसवी सनापूर्वी १०,००० वर्षांपूर्वी नवाश्मयुगीन वसाहती उदयाला आल्या.
शेतकरी गहू आणि बार्ली पिकवत होते.

नाईल नदीचे खोरे – इजिप्त:

आफ्रिका खंडाच्या उत्तरेस नाईल नदीच्या खोऱ्यातील प्रदेश.
नेपोलियन बोनापार्टच्या १७९८ च्या स्वारीत विद्वानांनी प्राचीन अवशेषांचा अभ्यास केला.
रोझेटा स्टोनच्या अभिलेखामुळे इजिप्तच्या चित्रलिपीचे वाचन शक्य झाले.
इजिप्तचे मूळ नाव ‘केमेत’ (काळी भूमी) होते, कारण नाईलच्या गाळामुळे माती काळी दिसते.
नंतर ‘व्हट-का-प्ता’ (प्ता देवाचे मंदिर) आणि ग्रीकांनी ‘एजिप्टस’ (इजिप्त) असे नाव दिले.
इसवी सनापूर्वी ६,००० वर्षांपूर्वी नवाश्मयुगीन वसाहती वसल्या.
गहू आणि बार्ली ही मुख्य पिके होती.

होयांग हो नदीचे खोरे – चीन:

चिनी संस्कृतीचे उगमस्थान.
इसवी सनापूर्वी ७,००० च्या सुमारास शेती सुरू झाली.
गहू, राळा आणि भात ही मुख्य पिके होती.
‘होयांग हो’ला ‘यलो रिव्हर’ (पीत नदी) म्हणतात, कारण तिचा गाळ पिवळा आहे.
तिला ‘रिव्हर’ आणि ‘मदर’ अशी नावे आहेत, कारण ती चिनी संस्कृतीची जन्मदात्री मानली जाते.
हिमालयातील हिमखंड हे तिचे पाण्याचे स्रोत आहेत.
तिचे पूर विनाशकारी होते, म्हणून तिला ‘सॉरो’ (अश्रूंची नदी) असेही म्हणतात.
आधुनिक काळात धरणे आणि बंधारे बांधून तिच्या रौद्ररूपाला आळा घातला आहे.

सिंधू आणि सरस्वती नद्यांचे खोरे – भारतीय उपखंड:

आजच्या भारत आणि पाकिस्तानमध्ये विभागलेला प्रदेश.
हडप्पा (रावी नदी) आणि मोहेंजोदडो (सिंधू नदी) येथील उत्खननातून इसवी सनापूर्वी ३,००० च्या सुमारास प्रगत नागरी संस्कृती दिसते.
इसवी सनापूर्वी ८,००० च्या सुमारास नवाश्मयुगीन वसाहती अस्तित्वात होत्या.
या वसाहतींपासून हडप्पा संस्कृतीचा उदय झाला.
शेतकरी बार्ली आणि अल्प प्रमाणात गहू पिकवत होते.
गाय-बैल, शेळ्या-मेंढ्या पाळत होते आणि मातीची घरे बांधत होते.
मेहेरगढ (बलुचिस्तान) येथील उत्खननात नवाश्मयुगापासून हडप्पा संस्कृतीपर्यंतचा कालक्रम दिसतो.

१.२ शेतीची सुरुवात: कृषी उत्पादन

शेतीचा उदय:

शेतीची सुरुवात नवाश्मयुगात इसवी सनापूर्वी १०,००० ते ८,७०० या काळात झाली.
हा बदल हळूहळू झाला आणि त्यासाठी हजारो वर्षे लागली.
बार्ली हे मुख्य पीक होते, सोबत गहू आणि जवसही घेतले जात होते.
मेसोपोटेमिया, इजिप्त, चीन आणि भारतीय उपखंडात शेतीसाठी समान परिस्थिती होती.

होलोसिन कालखंड:

इसवी सनापूर्वी १२,०००-११,००० वर्षांपूर्वी शेवटचे हिमयुग संपले आणि होलोसिन कालखंड सुरू झाला.
हा काळ उबदार आणि आर्द्र होता.
हिमखंड वितळल्याने जलाशयांमध्ये पाणी वाढले, ज्यामुळे अन्नासाठी उपयुक्त प्राणी आणि वनस्पतींची उपलब्धता वाढली.
मॅमोथसारखे विशाल प्राणी नष्ट झाले, तर लहान प्राणी (शेळी, मेंढी, हरीण) शिकारीसाठी उपलब्ध झाले.
पुराश्मयुगीन बोजड हत्यारे शिकारीसाठी उपयोगी नव्हती.

तंत्रज्ञानाचा विकास:

मध्याश्मयुगात दाबतंत्राने दगडाची लांब पाती काढण्यास सुरुवात झाली.
गारगोटीच्या दगडांपासून बोटाच्या नखाएवढी छोटी पाती (सूक्ष्मास्त्रे) बनवली गेली.
या पातींना हाडे किंवा लाकडी दांड्याला बसवून मासेमारीचे गळ, भाले, बाण बनवले गेले.
तृणधान्ये आणि फळे विपुल प्रमाणात उपलब्ध झाली.
सूक्ष्मास्त्रांचा उपयोग करून विळा आणि कोयते बनवले गेले.

शेती आणि पशुपालन:

अन्नाची विपुलता वाढल्याने मध्याश्मयुगीन जनसमूह एका जागी स्थिरावले.
निसर्गतः उगवलेल्या तृणधान्यांची कापणी करता करता धान्य पेरण्यास सुरुवात झाली.
शेती आणि पशुपालनाचे तंत्र विकसित झाले.
शेतीमुळे कायमस्वरूपी वस्ती करणे आवश्यक झाले, कारण सतत भ्रमंतीची गरज संपली.
यामुळे स्थिर गाव-वसाहती निर्माण झाल्या आणि नवाश्मयुगाचा उदय झाला.
या बदलाला ‘नवाश्मयुगीन क्रांती’ असे नाव गॉर्डन चाईल्ड (ऑस्ट्रेलियन पुरातत्त्वज्ञ) यांनी दिले.

जेरिको शहर (पॅलेस्टाईन):

जॉर्डन नदीवर वसलेले प्राचीन शहर.
इसवी सनापूर्वी ९,००० च्या सुमारास वसले, नवाश्मयुगातील पहिल्या कायमस्वरूपी वसाहतींपैकी एक.
इसवी सनापूर्वी ८,००० च्या सुमारास सामाजिक संघटन सुरू झाले.
वसाहतीभोवती संरक्षक भिंत आणि बुरुज बांधले गेले, जे संघटित समाजाचे पुरावे आहेत.
जेरिकोजवळील गिलगॅल येथे अंजिराच्या झाडांची नियोजनपूर्वक लागवड झाली होती (प्रयोगशाळेत तपासणीवरून सिद्ध).

१.३ भारतातील आद्य शेतकरी

नवाश्मयुगीन हत्यारे:

नवाश्मयुगात नवीन धर्तीची दगडी हत्यारे बनवली गेली.
घासून गुळगुळीत केलेली कुऱ्हाडी, लांब आणि बुटक्या पाती, दगडी कडी ही वैशिष्ट्यपूर्ण हत्यारे होती.
या हत्यारांना लाकडी दांडा बसवून झाडे तोडणे, लाकडे तासणे यांसाठी वापरले जात होते.
जंगलतोड करून जमीन लागवडीसाठी उपलब्ध करणे शक्य झाले.

भारतातील नवाश्मयुगीन वसाहती:

मेहेरगढ (बलुचिस्तान): इसवी सनापूर्वी ७,००० च्या सुमारास अस्तित्वात. बार्ली आणि गहू पिकवले जात होते.
लहुरादेवा (उत्तर प्रदेश): गंगेच्या खोऱ्यात, भातशेती केली जात होती.
महाराष्ट्र: मध्याश्मयुगात (इसवी सनापूर्वी १०,००० ते ४,०००) माणूस गुहा आणि शैलाश्रयात राहत होता. नवाश्मयुगीन स्थळे कमी, परंतु इनामगाव (पुणे) हे ताम्रपाषाणयुगीन स्थळ आहे.

१.४ स्थिर गाव-वसाहती: संघटन आणि व्यवस्थापन

लोकसंख्येचा अंदाज:

मध्याश्मयुगात भटके जनसमूह स्थिर जीवनाकडे वळले.
सुरुवातीला एका समूहात २५-४० लोक, लागवडीसाठी ५०, आणि पूर्णपणे शेतीवर अवलंबून राहण्यासाठी १०० लोक आवश्यक होते.

वसाहतींचे स्वरूप:

नवाश्मयुगीन वसाहती छोट्या वस्त्यांसारख्या होत्या.
कायमस्वरूपी गोल झोपड्या बांधल्या गेल्या.
सामाईक जागा धान्य आणि वस्तूंच्या साठवणीसाठी वापरल्या गेल्या.
अन्नोत्पादनाच्या साखळीचे नियंत्रण करणारी मध्यवर्ती यंत्रणा आणि अधिकारांची साखळी प्रस्थापित झाली.
वैयक्तिक घर-कुटुंबाच्या सीमा, जमिनीवर मालकीहक्क, नातेसंबंधांची गुंफण निर्माण झाली.
उत्पादनविषयक कौशल्यांचे प्रशिक्षण पिढीकडून पिढीकडे दिले जाऊ लागले.
सामाजिक आणि कौटुंबिक रचनेची सुरुवात झाली.

मातीची भांडी:

जॉमोन संस्कृती (जपान) वगळता, नवाश्मयुगाच्या दुसऱ्या टप्प्यात मातीची भांडी बनवण्यास सुरुवात झाली.
ही भांडी अन्न शिजवणे, वाढणे आणि साठवण्यासाठी वापरली जात होती.
सुरुवातीला हाताने घडवलेली, नंतर चाकावर बनवली जाऊ लागली.
भांड्यांवर कोरलेली नक्षी, ठसे, रंगीत आकृत्या बनवल्या जाऊ लागल्या.
मातीची भांडी बनवणे ही उत्तम कला बनली.

मातीची भांडी बनवण्याचे टप्पे:

चिकणमातीचा स्रोत माहीत असणे.
माती वाहून आणणे.
माती मळून तयार करणे.
भांड्याला आकार देणे.
भांडे सुशोभित करणे.
८५०-९०० अंश सेल्सिअस तापमानात भाजणे.

मणी बनवण्याचे तंत्र:

नवाश्मयुगात मणी बनवण्याचे तंत्र विकसित झाले.
गारगोटीच्या खड्डे आणि शंखांचे मणी बनवले जात होते.
टप्पे:
1. मणी बनवण्यासाठी उपयुक्त दगड आणि शंखांचे स्रोत माहीत असणे.
2. कच्चा माल मिळवणे.
3. तो कामाच्या जागेपर्यंत वाहून आणणे.
4. ओबडधोबड दगडांपासून गुळगुळीत, नियमित आकारांचे मणी घडवणे.
उत्खननात मणी, अर्धवट मणी, वाया गेलेले तुकडे आणि हत्यारे मिळतात.

इतर नवाश्मयुगीन स्थळे (भारत):

वायव्य भारत: इसवी सनापूर्वी ७,०००-६,००० (मातीची भांडी नाही), ६,०००-४,५०० (मातीची भांडी सुरू).
जम्मू आणि काश्मीर: बुर्झोम, गुफक्राल (इसवी सनापूर्वी २,५००).
उत्तर प्रदेश: चोपनी मांडो, कोलढिवा, महागरा (इसवी सनापूर्वी ६,०००).
बिहार: चिरांड, सेनुवार (इसवी सनापूर्वी २,०००).
ईशान्य भारत: दाओजाली हाडिंग (इसवी सनापूर्वी २,७००), हत्यारे चीनशी साम्य दर्शवतात.
दक्षिण भारत: संगणकल्लू, मस्की, ब्रह्मगिरी, टेक्कलकोटा, पिकलीहाळ, हल्लूर, नागार्जुनीकोंडा, पय्यमपल्ली (इसवी सनापूर्वी ४थे-३रे शतक).

१.५ व्यापार आणि दळणवळण

वस्तुविनिमय:

मध्याश्मयुगात भटके जनसमूह वस्तुविनिमय करत होते.
चाकाचा शोध नवाश्मयुगाच्या दुसऱ्या टप्प्यात लागला.
प्राण्यांचा उपयोग सामान वाहण्यासाठी होऊ लागला.

चाकाचा शोध:

नवाश्मयुगीन हत्यारांनी (कुऱ्हाडी, तासण्या) लाकूडकाम सुधारले.
सुरुवातीची चाके लाकडाच्या ओंडक्यांपासून बनवली गेली.
चाकामुळे मातीची भांडी मोठ्या प्रमाणावर बनवणे शक्य झाले.
कच्चा माल दूरवरून आणणे आणि स्थानिक वस्तू इतरत्र पाठवणे सोपे झाले.
यामुळे व्यापार आणि दळणवळण विकसित झाले.

१.६ नागरीकरणाची सुरुवात

मालकीहक्काची भावना:

स्थिर वसाहतींमध्ये वैयक्तिक घरे आणि जमिनीवर मालकीहक्काची भावना प्रस्थापित झाली.
गाव-वसाहतींचा विस्तार झाला, सामाईक जमिनी आणि सीमांबद्दल जागृती वाढली.
सामाईक साधनसंपत्ती, पाण्याचे स्रोत, उद्योग आणि व्यापार नियंत्रित करण्यासाठी सामाजिक नियम तयार झाले.

लिपी आणि शासनव्यवस्था:

धार्मिक विधींना महत्त्व आले.
व्यापार आणि धार्मिक नोंदी ठेवण्यासाठी लिपी विकसित झाली.
शासनव्यवस्था निर्माण झाली.

नगरांचा उदय:

शासनव्यवस्थेची केंद्रे विकसित झाली.
विविध व्यवसाय करणारे लोक आणि अधिकारी एकत्र आले.
गाव-वसाहतींची लोकसंख्या वाढली आणि नगरे विकसित झाली.
अशा रीतीने नवाश्मयुगात नागरीकरणाला सुरुवात झाली.

महत्त्वाचे मुद्दे (सारांश):

नवाश्मयुग: शेती आणि पशुपालनाची सुरुवात, स्थिर वसाहती, तंत्रज्ञानाचा विकास.
नद्यांकाठच्या संस्कृती: मेसोपोटेमिया, इजिप्त, चीन, भारतीय उपखंड.
शेतीची सुरुवात: इसवी सनापूर्वी १२,०००-११,००० वर्षांपूर्वी, बार्ली आणि गहू मुख्य पिके.
हत्यारे: सूक्ष्मास्त्रे, घासून गुळगुळीत कुऱ्हाडी, विळा, कोयते.
मातीची भांडी: नवाश्मयुगात कला बनली, चाकाचा वापर.
मणी बनवणे: गारगोटी आणि शंखांचे मणी, चार टप्प्यांची प्रक्रिया.
व्यापार आणि दळणवळण: चाकाच्या शोधाने क्रांती, प्राण्यांचा उपयोग.
नागरीकरण: मालकीहक्क, लिपी, शासनव्यवस्था, नगरांचा उदय.

महत्त्वाच्या तारखा आणि कालखंड:

इसवी सनापूर्वी २३,०००: शेतीचे प्रारंभिक प्रयोग (इस्राएल).
इसवी सनापूर्वी १२,०००-११,०००: होलोसिन कालखंड, शेतीची सुरुवात.
इसवी सनापूर्वी १०,०००: मेसोपोटेमियात नवाश्मयुगीन वसाहती.
इसवी सनापूर्वी ९,०००: जेरिको शहराची स्थापना.
इसवी सनापूर्वी ८,०००: भारतीय उपखंडात स्थिर वसाहती.
इसवी सनापूर्वी ७,०००: मेहेरगढ, चीनमध्ये शेती.
इसवी सनापूर्वी ६,०००: इजिप्तमध्ये नवाश्मयुगीन वसाहती.
इसवी सनापूर्वी ३,०००: हडप्पा संस्कृती.