Important Questions Chapter 9 इतिहास Class 11 Itihas Maharashtra Board Marathi Medium

Imp Questions For All Chapters – इतिहास Class 11

माैर्योत्तर काळातील भारत

लघु प्रश्न

1. मौर्य साम्राज्याचा शेवटचा सम्राट कोण होता?

उत्तर – बृहद्रथ हा मौर्य साम्राज्याचा शेवटचा सम्राट होता.

2. शुंग साम्राज्याचा संस्थापक कोण होता?

उत्तर – पुष्यमित्र शुंग हा शुंग साम्राज्याचा संस्थापक होता.

3. शुंग साम्राज्याची मुख्य राजधानी कोणती होती?

उत्तर – पाटलिपुत्र ही शुंग साम्राज्याची मुख्य राजधानी होती.

4. पुष्यमित्राने कोणत्या ग्रीक राजाला पराभूत केले?

उत्तर – पुष्यमित्राने डिमिट्रिअस या ग्रीक राजाला पराभूत केले.

5. सातवाहनांची राजधानी कोणती होती?

उत्तर – पैठण (प्रतिष्ठान) ही सातवाहनांची राजधानी होती.

6. सातवाहनांचा पहिला राजा कोण होता?

उत्तर – सिमुक (शिमुक) हा सातवाहनांचा पहिला राजा होता.

7. गौतमीपुत्र सातकर्णीने कोणावर विजय मिळवला?

उत्तर – गौतमीपुत्र सातकर्णीने शक राजा नहपानावर विजय मिळवला.

8. शुंग काळात कोणत्या साहित्याला प्रोत्साहन मिळाले?

उत्तर – शुंग काळात संस्कृत साहित्याला प्रोत्साहन मिळाले.

9. पतंजलीने कोणत्या ग्रंथावर महाभाष्य लिहिले?

उत्तर – पतंजलीने पाणिनीच्या अष्टाध्यायीवर महाभाष्य लिहिले.

10. सांची आणि भारहूत येथे कोणत्या कलाकृती आहेत?

उत्तर – सांची आणि भारहूत येथे स्तूप आहेत.

11. सातवाहन काळात कोणत्या भाषेचे साहित्य समृद्ध झाले?

उत्तर – सातवाहन काळात प्राकृत भाषेचे साहित्य समृद्ध झाले.

12. हाल याने कोणता काव्यग्रंथ संपादित केला?

उत्तर – हाल याने गाथासप्तशती हा काव्यग्रंथ संपादित केला.

13. नाणेघाट कोणत्या दोन ठिकाणांना जोडतो?

उत्तर – नाणेघाट जुन्नर आणि कोकणाला जोडतो.

14. सातवाहन काळात रोमशी कोणता व्यापार वाढला?

उत्तर – सातवाहन काळात रोमशी समुद्री व्यापार वाढला.

15. कालिदासाच्या कोणत्या नाटकात डिमिट्रिअसचा उल्लेख आहे?

उत्तर – कालिदासाच्या मालविकाग्निमित्र नाटकात डिमिट्रिअसचा उल्लेख आहे.

दीर्घ प्रश्न

1. शुंग साम्राज्याचा विस्तार आणि पुष्यमित्राचे पराक्रम याबद्दल सांगा.

उत्तर – शुंग साम्राज्याचा विस्तार पूर्वेस मगध ते पश्चिमेस सियालकोट आणि उत्तरेकडून हिमालय ते दक्षिणेस विदर्भापर्यंत होता. पुष्यमित्राने कोसल, वत्स, अवंती यांसारखे प्रांत जिंकून सत्ता मजबूत केली आणि ग्रीक राजा डिमिट्रिअसला पराभूत केले. त्याने दोनदा अश्वमेध यज्ञ करून आपले सामर्थ्य दाखवले आणि मौर्य काळातील यज्ञ परंपरा पुनर्जनन केली.

2. शुंग काळातील साहित्यिक योगदान काय होते?

उत्तर – शुंग काळात संस्कृत साहित्याला मोठे प्रोत्साहन मिळाले, ज्यामुळे पतंजलीने पाणिनीच्या अष्टाध्यायीवर महाभाष्य लिहिले. काही अभ्यासकांच्या मते, या काळात महाभारतात भर घातली गेली आणि मनुस्मृतीची निर्मिती झाली. या साहित्याने भारतीय संस्कृती आणि भाषेचा पाया मजबूत केला.

3. शुंग काळातील कलेचे योगदान स्पष्ट करा.

उत्तर – शुंग काळात सांची आणि भारहूत येथील स्तूप तसेच बेसनगर येथील गरुडस्तंभ यांसारख्या कलाकृतींनी शिल्पकलेला नवे आयाम दिले. या कलाकृतींमध्ये सामान्य जनजीवनाचे प्रतिबिंब दिसते, जे समाजानुवर्ती शिल्पकलेचे द्योतक आहे. यामुळे भारतीय कलेत स्थानिक वैशिष्ट्ये अधिक ठळक झाली.

4. सातवाहन साम्राज्याचा उदय कसा झाला?

उत्तर – मौर्य साम्राज्याच्या विघटनानंतर दक्षिणेत सातवाहनांचा उदय झाला, ज्याला अनुकूल पार्श्वभूमी मिळाली. त्यांची सत्ता प्रारंभी नाशिक, पुणे, औरंगाबाद येथे उदयास आली आणि नंतर महाराष्ट्र, आंध्र, कर्नाटकपर्यंत पसरली. पैठण हे त्यांचे राजधानीचे केंद्र बनले आणि ते महाराष्ट्रातील सर्वांत प्राचीन राजसत्ता मानले जाते.

5. गौतमीपुत्र सातकर्णीच्या विजयांबद्दल माहिती द्या.

उत्तर – गौतमीपुत्र सातकर्णीने शक राजा नहपानावर विजय मिळवून सातवाहनांची प्रतिष्ठा वाढवली आणि मध्य भारतात दिग्विजय केला. त्याने अवंती, सुराष्ट्र, राजस्थानातील गणराज्यांवर प्रभुत्व प्रस्थापित केले. नाशिक येथील नाणेनिधीत त्याच्या मुद्रा असलेली नहपानाची नाणी सापडली, ज्यावरून त्याचे सामर्थ्य स्पष्ट होते.

6. सातवाहनांच्या राज्यव्यवस्थेची माहिती द्या.

उत्तर – सातवाहनांनी राज्याची छोट्या प्रांतांत विभागणी केली, जिथे मुलकी अधिकारी (अमात्य, महाभोज) आणि लष्करी अधिकारी (महासेनापती, महारथी) नेमले गेले. ग्राम हा प्रशासनाचा छोटा घटक होता, जो कर संकलन आणि सैनिक भरतीसाठी महत्त्वाचा होता. ही व्यवस्था केंद्रीकृत प्रशासनाशी जोडलेली होती, ज्यामुळे राज्यव्यवस्था प्रभावी राहिली.

7. सातवाहन काळातील व्यापाराची प्रगती कशी झाली?

उत्तर – सातवाहन काळात शेतीसोबतच उद्योग आणि व्यापार वाढला, विशेषतः रोमशी समुद्री व्यापार वृद्धिंगत झाला. प्रतिष्ठान, तगर, नाशिक ही व्यापारी नगरे उदयास आली आणि श्रेणींमार्फत उद्योगांचे नियंत्रण व कर्ज व्यवस्था चालत असे. ‘पेरीप्लस ऑफ द एरिथ्रियन सी’मध्ये तगर आणि प्रतिष्ठानमधून सुती कापड, मलमल यांच्या निर्यातीचा उल्लेख आहे.

8. सातवाहन काळातील साहित्यिक योगदान काय होते?

उत्तर – सातवाहनांनी प्राकृत भाषेला प्रोत्साहन दिले, ज्यामुळे हाल याने गाथासप्तशती संपादित केली आणि गुणाढ्याने बृहत्कथा लिहिली. संस्कृतमध्ये सर्ववर्माने कातंत्र व्याकरण ग्रंथ रचला, ज्याने भाषिक विकासाला चालना मिळाली. हे साहित्य भारतीय संस्कृती आणि भाषेच्या समृद्धीचे द्योतक आहे.

9. सातवाहन काळातील कला आणि स्थापत्याची वैशिष्ट्ये काय होती?

उत्तर – सातवाहन काळात मौर्य काळातील परकीय प्रभाव कमी होऊन भारतीय शिल्पकलेचा विकास झाला, जसे सांची तोरणे आणि कार्ले चैत्यगृह. अजिंठा लेणीतील प्राचीन चित्रकला आणि भाजे, नाशिक येथील विहार हे त्यांचे स्थापत्य कौशल्य दर्शवतात. या कलाकृतींमध्ये स्थानिक शैली आणि सौंदर्य ठळकपणे दिसते.

10. नाणेघाटाचे ऐतिहासिक महत्त्व काय आहे?

उत्तर – नाणेघाट हा जुन्नर ते कोकण जोडणारा प्राचीन व्यापारी मार्ग होता, जिथे सातवाहनांनी लेणी खोदवली आणि शिलालेख कोरले. या शिलालेखांत सम्राज्ञी नागणिका आणि सातवाहन राजांचा पराक्रम, दानधर्म यांचा उल्लेख आहे. घाटात जकात रांजण आणि धर्मशाळा असल्याने त्याचे व्यापारी महत्त्वही अधोरेखित होते.