Important Questions Chapter 6 इतिहास Class 11 Itihas Maharashtra Board Marathi Medium

Imp Questions For All Chapters – इतिहास Class 11

भारतातील दुसरे नागरीकरण

लघु प्रश्न

1. महाजनपद म्हणजे काय?

उत्तर – महाजनपद म्हणजे मोठी आणि स्थिर शासनव्यवस्था असलेली राज्ये, जी वैदिक काळानंतर उदयास आली.

2. महाजनपदांचा उदय का झाला?

उत्तर – शेतीचा विकास, लोखंडी हत्यारे, व्यापार आणि शहरीकरणामुळे महाजनपदांचा उदय झाला.

3. किती महाजनपदे होती?

उत्तर – एकूण सोळा महाजनपदे होती.

4. गणराज्य म्हणजे काय?

उत्तर – गणराज्य ही लोकशाही राज्यव्यवस्था होती, जिथे निर्णय सभा घेऊन घेतले जात.

5. गौतम बुद्धांचा जन्म कोठे झाला?

उत्तर – गौतम बुद्धांचा जन्म लुंबिनी येथे झाला.

6. मगध महाजनपदाची राजधानी कोणती होती?

उत्तर – राजगृह आणि नंतर पाटलीपुत्र ही मगधची राजधानी होती.

7. महाजनपद काळात कोणते नवीन तंत्रज्ञान आले?

उत्तर – लोखंडी अवजारे, नाणी आणि शेतसिंचन तंत्रज्ञान विकसित झाले.

8. वज्जी गणराज्य कोणत्या महाजनपदाचा भाग होते?

उत्तर – वज्जी महाजनपदाच्या अंतर्गत लिच्छवी गणराज्य होते.

9. बौद्ध धर्मातील अष्टांग मार्ग कोणत्या उद्देशासाठी आहे?

उत्तर – दुःखनिर्मूलन आणि आत्मशुद्धीसाठी अष्टांग मार्ग दिला आहे.

10. जैन धर्माचे पंचमहाव्रत कोणती आहेत?

उत्तर – अहिंसा, सत्य, अस्तेय, ब्रह्मचर्य आणि अपरिग्रह ही पंचमहाव्रते आहेत.

11. नास्तिक दर्शन कोणते आहेत?

उत्तर – बौद्ध, जैन आणि चार्वाक हे नास्तिक दर्शन आहेत.

12. चार्वाक पंथाचा मुख्य विचार काय होता?

उत्तर – चार्वाक पंथाने भौतिकवाद आणि इहलोकवादावर भर दिला.

13. गणराज्य आणि राजशाही यामध्ये काय फरक होता?

उत्तर – गणराज्यात लोकशाही पद्धतीने शासन होत असे, तर राजशाहीत राजा सर्वोच्च असायचा.

14. दुसऱ्या नागरीकरणाचा परिणाम काय झाला?

उत्तर – मोठी शहरे, व्यापार वाढ आणि नवीन धर्मांचा प्रसार झाला.

15. महाजनपद काळात व्यापार कसा वाढला?

उत्तर – नाण्यांचा वापर, व्यापारी मार्ग आणि नदीकिनारी वसलेली शहरे यामुळे व्यापार वाढला.

दीर्घ प्रश्न

1. महाजनपदांचा उदय कसा झाला?

उत्तर – महाजनपदांचा उदय शेतीच्या सुधारणा, व्यापाराचा विकास आणि लोखंडी हत्यारांच्या वापरामुळे झाला. स्थिर शासनव्यवस्था, आर्थिक समृद्धी आणि मोठी शहरे या घटकांनी महाजनपदांचा विस्तार केला. मगध, कोशल, वज्जी, आणि अवंती ही प्रमुख महाजनपदे होती.

2. गणराज्य पद्धतीची वैशिष्ट्ये काय होती?

उत्तर – गणराज्य पद्धतीत राजा नसून लोकसभा आणि मंत्रिपरिषदेच्या माध्यमातून निर्णय घेतले जात. प्रजा आपल्या प्रतिनिधींना निवडून देत असे आणि राज्याच्या कारभारात लोकांचा सहभाग असे. वज्जी आणि मल्ल हे प्रसिद्ध गणराज्य होते, जिथे लोकशाही तत्वांवर आधारित प्रशासन चालत असे.

3. बौद्ध धर्माचा समाजावर काय प्रभाव पडला?

उत्तर – बौद्ध धर्माने अहिंसा, सत्य आणि संयम यावर भर दिला आणि समाजात धार्मिक सहिष्णुतेचा प्रसार केला. बौद्ध संघाच्या स्थापनेमुळे शिक्षण आणि नैतिक मूल्ये दृढ झाली. अशोक सम्राटाने बौद्ध धर्माचा प्रचार केला, ज्यामुळे तो भारतासह श्रीलंका, चीन आणि जपानमध्येही पसरला.

3. महाजनपद काळातील राज्यव्यवस्थेचे स्वरूप कसे होते?

उत्तर – महाजनपद काळात काही राज्ये राजशाही होती, तर काही गणराज्य पद्धतीने चालवली जात. राजशाही राज्यात राजा सर्व निर्णय घेत असे, तर गणराज्यात निर्णय घेण्यासाठी लोकसभेचा सहभाग असे. करव्यवस्था, न्यायदान आणि सैन्य संघटन ही दोन्ही प्रकारच्या राज्यव्यवस्थांमध्ये महत्त्वाची होती.

4. मगध महाजनपद इतके बलशाली कसे झाले?

उत्तर – मगधने लोखंडी हत्यारांचा प्रभावी वापर करून मोठे सैन्य तयार केले आणि त्याचा विस्तार केला. गंगेच्या किनारी असल्यामुळे त्याला व्यापार आणि वाहतुकीचा मोठा फायदा झाला. चाणक्य आणि चंद्रगुप्त मौर्य यांच्या धोरणांमुळे मगध साम्राज्य आणखी बलशाली झाले.

5. दुसऱ्या नागरीकरणाचा भारताच्या इतिहासावर काय परिणाम झाला?

उत्तर – दुसऱ्या नागरीकरणामुळे मोठ्या शहरांचा विकास झाला आणि व्यापार वाढला. नवीन राज्यव्यवस्था, प्रशासकीय सुधारणा आणि धार्मिक चळवळींना चालना मिळाली. याच काळात बौद्ध आणि जैन धर्म उदयास आले, ज्यामुळे समाजात नैतिक मूल्ये आणि अहिंसेचा प्रसार झाला.

6. बौद्ध धर्माचे अष्टांग मार्ग कोणते आणि त्याचे महत्त्व काय?

उत्तर – बौद्ध धर्मातील अष्टांग मार्ग म्हणजे सम्यक दृष्टि, सम्यक संकल्प, सम्यक वाणी, सम्यक कर्म, सम्यक आजीविका, सम्यक प्रयत्न, सम्यक स्मृती आणि सम्यक समाधी. या मार्गाचा उद्देश मानसिक शांती आणि दुःखनिर्मूलन करणे आहे. हा मार्ग अनुसरून व्यक्ती मुक्ती आणि आत्मशुद्धी साधू शकते.

7. जैन धर्माची मुख्य तत्त्वे कोणती होती?

उत्तर – जैन धर्म अहिंसा, सत्य, अस्तेय, ब्रह्मचर्य आणि अपरिग्रह या पंचमहाव्रतांवर आधारित आहे. वर्धमान महावीर यांनी कठोर तपश्चर्या केली आणि आत्मशुद्धीवर भर दिला. जैन धर्मानुसार कर्मसिद्धांत महत्त्वाचा असून मोक्षप्राप्तीसाठी साधेपणा आवश्यक आहे.

8. गणराज्य आणि राजशाही यामध्ये काय फरक होता?

उत्तर – राजशाहीत सत्ता एका राजाकडे असायची आणि ती वारसाहक्काने पुढे जात असे. गणराज्यात शासन लोकप्रतिनिधींकडून चालवले जात आणि लोकशाही तत्वांवर आधारित निर्णय घेतले जात. राजशाहीत राजाचा शब्द अंतिम असायचा, तर गणराज्यात बहुमताने निर्णय घेतले जात.

9. महाजनपद काळातील व्यापार आणि अर्थव्यवस्थेचे स्वरूप काय होते?

उत्तर – महाजनपद काळात नाण्यांचा वापर सुरू झाला, ज्यामुळे व्यापाराला चालना मिळाली. व्यापारी मार्ग आणि नदीकिनारी वसलेली शहरे यामुळे आंतरराज्यीय आणि आंतरराष्ट्रीय व्यापार वाढला. कृषी आणि हस्तकलेच्या उत्पादनांवर आधारित अर्थव्यवस्था विकसित झाली.