Important Questions Chapter 16 इतिहास Class 11 Itihas Maharashtra Board Marathi Medium

Imp Questions For All Chapters – इतिहास Class 11

स्वराज्य ते साम्राज्य

लघु प्रश्न

1. स्वराज्याचे संकल्पक कोणाला म्हणतात?

उत्तर – शहाजीराजांना स्वराज्याचे संकल्पक म्हणतात.

2. संतांनी समाजात कोणता संदेश दिला?

उत्तर – संतांनी समता, माणुसकी आणि एकजुटीचा संदेश दिला.

3. छत्रपती शिवाजी महाराजांनी स्वराज्याची सुरुवात कोणत्या भागात केली?

उत्तर – मावळ भागात स्वराज्याची सुरुवात केली.

4. भारतातील आरमाराचे जनक कोणाला म्हणतात?

उत्तर – छत्रपती शिवाजी महाराजांना भारतातील आरमाराचे जनक म्हणतात.

5, अफझलखानाचा वध कोठे झाला?

उत्तर – अफझलखानाचा वध प्रतापगडावर झाला.

6. शिवरायांनी पहिली राजधानी कोठे स्थापन केली?

उत्तर – राजगड येथे पहिली राजधानी स्थापन केली.

7. औरंगजेबाचा मामा कोण होता?

उत्तर – शायिस्ताखान औरंगजेबाचा मामा होता.

8. राज्याभिषेक कोठे झाला?

उत्तर – रायगडावर राज्याभिषेक झाला.

9. संभाजी महाराजांनी कोणता संस्कृत ग्रंथ लिहिला?

उत्तर – संभाजी महाराजांनी ‘बुधभूषण’ लिहिला.

10. पानिपतचे तिसरे युद्ध कोणत्या पेशव्याच्या काळात झाले?

उत्तर – नानासाहेब पेशव्याच्या काळात पानिपतचे तिसरे युद्ध झाले.

11. अष्टप्रधान मंडळाचा प्रमुख कोण होता?

उत्तर – पेशवा अष्टप्रधान मंडळाचा प्रमुख होता.

12. रोहिल्यांचा सरदार कोण होता?

उत्तर – नजीब खान रोहिल्यांचा सरदार होता.

13. मराठाकालीन चित्रकलेत कोणते विषय आढळतात?

उत्तर – पौराणिक आणि सामाजिक प्रसंग मराठाकालीन चित्रकलेत आढळतात.

14. स्वराज्यातील गावांना कोणती पद्धत वापरली गेली?

उत्तर – तगाई पद्धत स्वराज्यातील गावांसाठी वापरली गेली.

15. मराठ्यांची सत्ता कोणी संपवली?

उत्तर – इंग्रजांनी मराठ्यांची सत्ता संपवली.

दीर्घ प्रश्न

1. शहाजीराजांना स्वराज्याचे संकल्पक का म्हणतात?

उत्तर – शहाजीराजे निजामशाहीतील पराक्रमी सरदार होते आणि त्यांनी स्वराज्य स्थापनेची तीव्र आकांक्षा बाळगली होती. त्यांनी शिवराय आणि जिजाबाई यांना पुण्याला पाठवून स्वराज्याच्या संकल्पनेला मूर्त रूप देण्यास सुरुवात केली. म्हणून त्यांना स्वराज्याचे संकल्पक म्हणतात.

2. संतांनी समाजात कोणते बदल घडवले?

उत्तर – संतांनी अंधश्रद्धा आणि कर्मकांडाविरुद्ध आवाज उठवून लोकांमध्ये स्वत्वाची भावना जागवली. त्यांनी समता आणि माणुसकीचा संदेश देऊन लोकांना एकजुटीने राहण्यास प्रेरित केले. यामुळे लोकांमध्ये आत्मविश्वास वाढला आणि स्वराज्यासाठी पाया तयार झाला.

3. शिवरायांनी आरमारदल का उभारले?

उत्तर – शिवरायांना जमिनीप्रमाणेच समुद्रावरही सत्ता हवी होती, म्हणून त्यांनी पोर्तुगिजांकडून गलबत बांधण्याचे तंत्र शिकले. त्यांनी ४०० युद्धनौका तयार करून सुरतेच्या स्वारीत वापरल्या. यामुळे त्यांना ‘आरमाराचे जनक’ म्हणून ओळखले जाते.

4. अफझलखान वधाचे महत्त्व काय होते?

उत्तर – विजापूर दरबाराने पाठवलेल्या अफझलखानाचा शिवरायांनी प्रतापगडावर वध केला, ज्याने स्वराज्याचा धाक वाढला. त्याचा खजिना आणि शस्त्रसाठा ताब्यात घेऊन स्वराज्याची तिजोरी मजबूत झाली. ही घटना स्वराज्याच्या विस्तारासाठी महत्त्वाची ठरली.

5. पन्हाळा वेढ्यात बाजीप्रभू देशपांडेंचे योगदान काय होते?

उत्तर – सिद्दी जौहरने पन्हाळा किल्ल्याला वेढा घातला तेव्हा बाजीप्रभूने घोडखिंडीत शत्रूला रोखले. त्यांनी वीरमरण पत्करून शिवरायांना विशाळगडावर सुखरूप पोहोचवले. यामुळे स्वराज्याचे रक्षण झाले आणि बाजीप्रभूंची शौर्यगाथा अजरामर झाली.

6. शिवकालीन राज्यव्यवस्थेची वैशिष्ट्ये काय होती?

उत्तर – शिवरायांनी अष्टप्रधान मंडळाची स्थापना करून सुव्यवस्थित प्रशासन राबवले. गुप्त हेरखाते (बहिर्जी नाईक) आणि सरसुभेदार यांनी कारभाराला मदत केली. जमीन मोजमापासाठी काठी पद्धत आणि तगाई पद्धतीने गावांचा विकास केला.

7. ताराबाईंनी स्वराज्याचे संरक्षण कसे केले?

उत्तर – राजाराम महाराजांच्या मृत्यूनंतर ताराबाईंनी औरंगजेबाशी २५ वर्षे लढा दिला. त्यांनी सरदारांच्या मदतीने स्वराज्याचा कारभार सांभाळला आणि मुघलांविरुद्ध संघर्ष वाढवला. यामुळे मराठ्यांचा स्वातंत्र्यसंग्राम यशस्वी झाला.

8. पानिपतच्या तिसऱ्या युद्धाचा परिणाम काय झाला?

उत्तर – नानासाहेब पेशव्याच्या काळात झालेल्या पानिपतच्या युद्धात मराठ्यांचा पराभव झाला. यामुळे मराठ्यांची सत्ता दुर्बल झाली आणि त्यांच्या मानसिकतेवर परिणाम झाला. पण माधवरावांनी पुन्हा चैतन्य निर्माण करून उत्तरेत प्रभुत्व मिळवले.

9. मराठाकालीन कलेत कोणत्या गोष्टींचा समावेश होता?

उत्तर – मराठाकालीन कलेत सचित्र पोथ्या, भित्तिचित्रे आणि लघुचित्रांचा समावेश होता. रामायण, महाभारत आणि दशावतार यांसारखे पौराणिक विषय चित्रित केले गेले. नृत्य (लावणी, कोळीनृत्य) आणि पोवाड्यांनीही कलेला बहर आणला.

10. पेशवेकाळात मराठ्यांचा विस्तार कसा झाला?

उत्तर – बाळाजी विश्वनाथ आणि पहिला बाजीराव यांनी माळवा, राजस्थान, बुदेलखंड जिंकले. माधवराव, महादजी शिंदे आणि अहिल्याबाई यांनी पानिपतच्या पराभवानंतरही उत्तरेत प्रभुत्व मिळवले. परंतु दुसऱ्या बाजीरावाच्या काळात इंग्रजांनी मराठ्यांची सत्ता संपवली.