Important Questions Chapter 14 इतिहास Class 11 Itihas Maharashtra Board Marathi Medium

1. मध्ययुगीन कालखंडात भारतातील राजकीय स्थिती कशी होती?

उत्तर – मध्ययुगात भारतात प्राचीन काळातील चोळ, पांड्यांसारखी राजघराणी कायम होती, तर विजयालयाने चोळांचे साम्राज्य विस्तारले; उत्तर भारतात हर्षवर्धनानंतर प्रतिहार, चौहान, पाल यांसारख्या छोट्या-मोठ्या सत्ता उदयास आल्या. या राज्यांमध्ये सतत सत्तासंघर्ष चालू होता, परंतु एकछत्री साम्राज्य स्थापन झाले नाही, ज्यामुळे राजकीय अस्थिरता वाढली. तेराव्या शतकात तुर्कांनी या कमकुवतपणाचा फायदा घेऊन आक्रमणे केली आणि दिल्लीत सत्ता स्थापन केली.

2. तुर्कांच्या आक्रमणांचा भारतावर काय परिणाम झाला?

उत्तर – तुर्कांनी भारतावर आक्रमणे करून प्रचंड संपत्ती लुटली, अनेक स्थानिक राज्ये नष्ट केली आणि इस्लामी सत्ता रुजवली; महमूद गझनीने १७ स्वाऱ्यांतून मंदिरे उद्ध्वस्त केली. मुहम्मद घुरीने तराईच्या युद्धात पृथ्वीराज चौहानचा पराभव करून सिंध ते बंगालपर्यंत साम्राज्य निर्माण केले, ज्याने दिल्ली सुलतानशाहीला सुरुवात झाली. भारतीय राज्यांमध्ये एकीचा अभाव आणि आपसातील संघर्ष यामुळे ते तुर्कांच्या आक्रमकतेपुढे टिकू शकले नाहीत.

3. अलाउद्दीन खल्जीने देवगिरीवर आक्रमण का केले?

उत्तर – अलाउद्दीन खल्जीला राज्याच्या आर्थिक संकटावर मात करण्यासाठी आणि सैन्याचा विस्तार करण्यासाठी संपत्ती हवी होती, म्हणून त्याने देवगिरीवर आक्रमण केले; इ.स. १२९६ मध्ये अचानक हल्ला करून रामदेवरायाला तह करायला भाग पाडले. दुसऱ्या आक्रमणात (इ.स. १३१२) खंडणी बंद झाल्यावर मलिक काफूरला पाठवून पुन्हा विजय मिळवला, ज्यामुळे त्याला प्रचंड द्रव्य आणि प्रदेश मिळाला. या स्वाऱ्यांनी त्याचे साम्राज्य मजबूत झाले आणि दक्षिण भारतावर प्रभाव वाढला.

4. मुहम्मद तुघलकच्या राजधानी स्थलांतराचा निर्णय का अयशस्वी ठरला?

उत्तर – मुहम्मद तुघलकने दिल्लीवरून देवगिरी (दौलताबाद) ला राजधानी हलवली, पण दळणवळणाची साधने अपुरी असल्याने प्रशासन अडचणीत आले आणि व्यापाराला हानी पोहोचली. जनतेला या बदलाचा त्रास झाला, त्यांची नाखुषी वाढली आणि राज्याच्या खजिन्यावर ताण आला, ज्यामुळे हा निर्णय अपयशी ठरला. शेवटी त्याला राजधानी पुन्हा दिल्लीला हलवावी लागली, ज्याने त्याची आणि राज्याची प्रतिष्ठा घसरली.

5. सुलतानशाहीत व्यापार आणि वाणिज्य कसा विकसित झाला?

उत्तर – सुलतानशाहीत शेती हा मुख्य व्यवसाय असला तरी कापड उद्योग मोठ्या प्रमाणात वाढला; दिल्ली, आग्रा, खंबायत येथून सुती कापड, मलमल, जरीचे कापड इराण, अरबला निर्यात होत असे. आठवडी बाजार आणि व्यापारी पेठांमुळे अंतर्गत व्यापाराला चालना मिळाली, तर घोड्यांची आयात आणि मसाले, सुंगधी तेल यांची निर्यात वाढली. अलाउद्दीन खल्जीने बाजार नियंत्रणाचे प्रयोग केले, ज्याने व्यापाराला नवे परिमाण मिळाले, पण शेतकऱ्यांची पिळवणूकही झाली.

6. सुलतानशाहीत शहरीकरणाला कशी चालना मिळाली?

सुलतानशाहीत राजकीय स्थिरता आणि आर्थिक विकासामुळे शहरे उदयास आली; दिल्ली ही सुलतानांची राजधानी बनली आणि व्यापाराचे केंद्र झाली. अलाउद्दीन खल्जीने ‘सिरी’, तर तुघलकांनी ‘तुघलकाबाद’, ‘जहाँपन्हा’, ‘फिरोजाबाद’ ही शहरे वसवली, ज्यांनी प्रशासकीय आणि सांस्कृतिक महत्त्व मिळवले. दळणवळण आणि व्यापाराच्या वाढीमुळे छोट्या-मोठ्या राज्यांच्या राजधान्यांचाही शहरी स्वरूपात विकास झाला.

7. सुलतानशाहीत कला आणि स्थापत्यात काय बदल झाले?

उत्तर – सुलतानशाहीत संगीताला प्रोत्साहन मिळाले; बल्बनने इराणी-भारतीय राग तयार केले, तर सुफी संतांनी कव्वालीला लोकप्रियता मिळवून दिली, आणि जौनपूरच्या हुसेनशहाने ख्याल गायकी विकसित केली. स्थापत्यात इस्लामी शैली उदयास आली; कुतुबुद्दीन ऐबकने कुतुबमिनार आणि ‘कुव्वत-इ-इस्लाम’ मशीद बांधली, तर अलाउद्दीनने अलाई दरवाजा उभारला. इराणी आणि भारतीय शैलींचा संगम दिसला, ज्याने भव्य मशिदी, दर्गे आणि किल्ल्यांना आकार दिला.

8. विजयनगर साम्राज्याचा विस्तार कसा झाला?

उत्तर – विजयनगर साम्राज्याची स्थापना हरिहर आणि बुक्क यांनी इ.स. १३३६ मध्ये केली; कृष्णदेवरायाच्या कारकिर्दीत ते पश्चिमेस कोकणापासून पूर्वेस विशाखापट्टण आणि दक्षिणेस कन्याकुमारीपर्यंत पसरले. त्याने ‘आमुक्तमाल्यदा’ हा राजनीतीवरील ग्रंथ लिहिला, ज्याने त्याच्या शासनाचे वैभव दाखवले, तर निकोलो काँटी आणि अब्दूर रझाक यांच्या प्रवासवृत्तांतातून समृद्धीचे वर्णन मिळते. सुलतानशाहीविरुद्ध हे साम्राज्य प्रबळ ठरले, पण तालिकोटच्या लढाईत (इ.स. १५६५) त्याचा अंत झाला.

9. बह्मनी राज्याची स्थापना आणि विकास कसा झाला?

उत्तर – बह्मनी राज्याची स्थापना हसन गंगूने (अल्लाउद्दीन बहमतशाह) इ.स. १३४७ मध्ये केली; त्याने गुलबर्गाला राजधानी बनवून राज्यविस्तारावर भर दिला. महमूद गावान या वजीराने सैनिकांना रोख वेतन, जमिनीची मोजणी आणि महसूल सुधारणा करून सत्ता मजबूत केली, तसेच बिदर येथे मदरसा स्थापन केला. गटबाजीमुळे राज्याचे इमादशाही, बरीदशाही, आदिलशाही, निजामशाही आणि कुतुबशाही अशा पाच शकलांत विघटन झाले.

10. सुलतानशाहीच्या काळात समाजजीवनात काय बदल झाले?

उत्तर – सुलतानशाहीत मुसलमानी समाज तुर्क, उलेमा, मुघल आणि भारतीय मुसलमानांनी बनला; बहुतेक सुलतान तुर्क किंवा पठाण होते, तर अमीर-उमरावांचा स्वतंत्र वर्ग उदयास आला. शिक्षणासाठी मक्तबा (प्राथमिक शाळा) आणि मदरसे स्थापन झाले, ज्याने धार्मिक आणि सांस्कृतिक जीवनाला चालना मिळाली. फारसी, अरबी आणि तुर्की भाषांच्या मिश्रणातून दक्षिणेत उर्दू भाषेचा उदय झाला, ज्याने मिश्र संस्कृतीला जन्म दिला.