हिंदी महासागर – तळरचना आणि सामरिक महत्त्व
प्र. १) साखळी पूर्ण करा :
उत्तर –
अ (आ) – महासागरे:
१) पॅसिफिक
२) हिंदी
३) अटलांटिक
४) अरबी
आ (इ) – बेटे/द्वीपसमूह:
१) लक्षद्वीप
२) मालदीव
३) अंदमान
४) निकोबार
इ (उ) – सामुद्रधुनी/जलमार्ग:
१) होर्मुझ
२) मलाक्का
३) बाब-एल-मान्देब
४) अगुल्हास
प्र. २) भौगोलिक कारणे लिहा :
१) हिंदी महासागरातील बंगालच्या उपसागरीय भागात क्षारता कमी आहे:
उत्तर – बंगालच्या उपसागरात गंगा आणि ब्रह्मपुत्रा यांसारख्या मोठ्या नद्या मोठ्या प्रमाणात गोडे पाणी समुद्रात मिसळतात. या नद्यांमधून येणारा प्रचंड विसर्ग समुद्रातील क्षारांचे प्रमाण कमी करतो. तसेच, मान्सून काळात या भागात मुसळधार पाऊस पडतो, ज्यामुळे समुद्राच्या पृष्ठभागावरील पाणी पातळ होऊन क्षारता आणखी कमी होते.
२) हिंदी महासागराचा पूर्व किनारपट्टीचा भाग भूकंपप्रवण क्षेत्रात येतो:
उत्तर – हिंदी महासागराचा पूर्व किनारा हा भारत-ऑस्ट्रेलिया आणि पॅसिफिक भूपट्टांच्या ऱ्हास सीमेवर आहे. या भूपट्टांच्या हालचालींमुळे या क्षेत्रात तणाव निर्माण होतो, ज्यामुळे भूकंप आणि ज्वालामुखीय क्रियांचा धोका वाढतो. उदाहरणार्थ, सुंदा गर्ता (७४५० मीटर खोली) हा या क्षेत्रातील भूकंपप्रवणतेचे प्रमुख उदाहरण आहे.
३) दक्षिण हिंदी महासागरात ग्‍वायरची (चक्राकार प्रवाह) निर्मिती होते:
उत्तर – दक्षिण हिंदी महासागरात चक्राकार प्रवाह (ग्‍वायर) निर्माण होण्याचे कारण म्हणजे दक्षिण विषुववृत्तीय प्रवाह आणि पश्चिमी वाऱ्यांच्या प्रभावाखाली असणारा पश्चिम प्रवाह यांचे संयोजन. हे प्रवाह मोझांबिक-अगुल्हास आणि पश्चिम ऑस्ट्रेलिया प्रवाहांद्वारे पूर्ण होतात. यामुळे एक चक्री आकृतिबंध तयार होतो, जो दक्षिण गोलार्धातील वाऱ्यांच्या दिशेमुळे प्रभावित होतो.
४) उत्तर हिंदी महासागराच्या विषुववृत्तीय भागात मान्सूनपूर्व काळात तापमान उच्च असते:
उत्तर – मान्सूनपूर्व काळात (उन्हाळ्यात) सूर्याची किरणे विषुववृत्ताजवळ थेट पडतात, ज्यामुळे या भागात सागरजलाचे तापमान वाढते. तसेच, या काळात मान्सून वारे स्थिर होण्यापूर्वी वाऱ्यांचा प्रभाव कमी असतो, ज्यामुळे पाण्याची स्थिरता वाढून तापमानात वाढ होते.
प्र. ३) टिपा लिहा :
१) अरबी समुद्र आणि बंगालच्या उपसागरातील भूखंडमंचाची रुंदी:
उत्तर – अरबी समुद्रात भारताच्या पश्चिम किनाऱ्यालगत समुद्रबुड जमीन (भूखंडमंच) रुंद आहे, तर बंगालच्या उपसागरात भारताच्या पूर्व किनाऱ्यावर ती तुलनेने अरुंद आहे. अरबी समुद्रातील रुंदीमुळे तिथे अवसादांचे संचयन जास्त होते, तर बंगालच्या उपसागरात नद्यांमुळे अवसादांचे प्रमाण जास्त असले तरी भूखंडमंच अरुंद आहे.
२) हिंदी महासागरातील खनिज संसाधने:
उत्तर – हिंदी महासागरात मँगनीज, निकेल, तांबे आणि कोबाल्ट यांसारख्या धातूंचे खडे सागरतळावर आढळतात. तसेच, समुद्रबुड जमिनीवर जीवाश्म इंधनांचे संभाव्य स्रोत आहेत. आंतरराष्ट्रीय सागरतल प्राधिकरणाने भारताला बहुधात्विक खड्यांच्या संशोधनासाठी दोन दशलक्ष चौ. किमी क्षेत्र दिले आहे.
३) हिंदी महासागरातील सागरी प्रवाह:
उत्तर – हिंदी महासागरात उत्तरेकडे मान्सून वाऱ्यांमुळे ऋतूनुसार बदलणारे प्रवाह (उन्हाळ्यात घड्याळाच्या दिशेने, हिवाळ्यात उलट) आणि दक्षिणेकडे चक्री प्रवाह (दक्षिण विषुववृत्तीय, मोझांबिक-अगुल्हास, पश्चिम ऑस्ट्रेलिया) आहेत. हे प्रवाह वाऱ्यांच्या दिशेवर अवलंबून असतात.
४) हिंदी महासागरातील खनिज तेल आणि नैसर्गिक वायू यांची उपलब्‍धता:
उत्तर – हिंदी महासागरात सौदी अरेबिया, इराण, भारत आणि पश्चिम ऑस्ट्रेलियाच्या तटीय क्षेत्रात खनिज तेल आणि नैसर्गिक वायू मोठ्या प्रमाणात उपलब्ध आहे. जगातील ४०% सागरी खनिज तेल उत्पादन येथून होते. पर्शियन आखात हे याचे प्रमुख केंद्र आहे.
प्र. ४) खालील प्रश्नांची सविस्‍तर उत्तरे लिहा:
१) व्यापार आणि सागरी मार्गांच्या दृष्‍टीने हिंदी महासागराचे महत्त्व अधोरेखित करा:
उत्तर – हिंदी महासागर हा आशिया, आफ्रिका आणि ऑस्ट्रेलिया या खंडांना जोडणारा महत्त्वाचा जलमार्ग आहे. होर्मुझ, मलाक्का आणि बाब-एल-मान्देब या सामुद्रधुनींद्वारे जागतिक व्यापारातील ३०% तेल वाहतूक होते. आखाती देशांतून खनिज तेलाची निर्यात, मध्य पूर्व ते युरोप-अमेरिकेपर्यंतचे सागरी मार्ग आणि भारताच्या पूर्वेकडील ‘असियान’ देशांशी वाढता व्यापार (१९९३ मध्ये १४८४ दशलक्ष डॉलर ते आता दुप्पट) यामुळे हिंदी महासागराचे व्यापारी महत्त्व वाढले आहे. मालदीव, सेशल्स यांसारख्या द्वीप राष्ट्रांच्या अर्थव्यवस्थाही सागरी पर्यटनावर अवलंबून आहेत.
२) हिंदी महासागरातील भारताचे स्थान लक्षात घेता त्याच्या सामरिक महत्त्वाचे विवेचन करा:
उत्तर – भारताला हिंदी महासागरात मध्यवर्ती स्थान आहे, ज्यामुळे त्याचे सामरिक महत्त्व वाढते. देशाच्या ७०% अर्थव्यवस्था तेल आयातीवर अवलंबून असून, हे तेल आखाती देशांतून हिंदी महासागराद्वारे येते. होर्मुझ आणि मलाक्का सामुद्रधुनी हे भारताच्या व्यापारी मार्गांचे प्रवेशद्वार आहेत. दिओ-गो गार्सिआसारखी बेटे आणि चाबहार बंदर भारताच्या संरक्षण आणि नौदल तळांसाठी महत्त्वाची आहेत. भारताने ‘इंडियन ओशन रिम असोसिएशन’ आणि ‘बीम्‍सटेक’ यांसारख्या उपक्रमांद्वारे सागरी सहकार्य वाढवले आहे, ज्यामुळे हिंदी महासागर क्षेत्र शांत आणि सुरक्षित राहावे यासाठी प्रयत्न केले जातात.
३) हिंदी महासागराचे खालील मुद्द्यांनुसार वर्णन करा:
उत्तर –
- अ) सागरी गर्ता: हिंदी महासागरात गर्ता कमी असून, त्या पूर्व सीमेकडे आहेत. सुंदा गर्ता (७४५० मी.) आणि ओब गर्ता (६८७५ मी.) हे भूकंपप्रवण क्षेत्रातील प्रमुख गर्ता आहेत.
- ब) सागरी मैदान: सागरतळावरील खोल सपाट भागाला महासागरीय खोरी म्हणतात. हिंदी महासागरात ओमान, अरेबियन, गंगा यांसारख्या दहा खोरी आहेत, जिथे अवसादांचे संचयन होते.
- क) सागरी रांगा: मध्य हिंदी महासागरीय रांग (सोमालीपासून प्रिन्स एडवर्ड बेटापर्यंत), नव्वद पूर्व रांग (अंदमान ते सेंट पॉल) आणि छागोस पठार हे जलमग्न पर्वतांचे भाग आहेत.
- ड) सागरी प्रवाह: उत्तरेकडे मान्सून वाऱ्यांमुळे बदलणारे प्रवाह आणि दक्षिणेकडे चक्री प्रवाह (दक्षिण विषुववृत्तीय, अगुल्हास, पश्चिम ऑस्ट्रेलिया) आहेत.
प्र. ५) जगाच्या नकाशा आराखड्यात पुढील स्थाने भरा, नावे द्या व सूची तयार करा:
उत्तर –
१) सुंदा गर्ता: जावा-सुमात्रा बेटांजवळ, हिंदी महासागराचा पूर्व भाग.
२) दिएगो गार्सिया: मध्य हिंदी महासागरात, छागोस पठारावर.
३) नैऋत्य मोसमी वारे: भारताच्या पश्चिम किनाऱ्यापासून हिंदी महासागरातून वाहतात.
४) अगुल्हास समुद्रप्रवाह: दक्षिण आफ्रिकेच्या दक्षिणेस, दक्षिण हिंदी महासागरात.
५) पश्चिम ऑस्ट्रेलियन प्रवाह: ऑस्ट्रेलियाच्या पश्चिम किनाऱ्यालगत, दक्षिण हिंदी महासागरात.
६) नव्वद पूर्व रांग: बंगालच्या उपसागरात, अंदमान ते सेंट पॉल बेटापर्यंत.
७) होर्मुझची सामुद्रधुनी: पर्शियन आखात आणि अरबी समुद्राला जोडते.
८) चाबहार बंदर: इराणच्या दक्षिण किनाऱ्यावर, हिंदी महासागरात.
Leave a Reply