महासागर साधनसंपत्ती
प्र. १) साखळी पूर्ण करा :
उत्तर –
- १) समुद्रबुड जमिन → जलस्तर बोलावे भाग
स्पष्टीकरण: समुद्रबुड जमिन (भूखंड मंच) हा किनाऱ्यालगत असलेला उथळ जलमग्न भाग आहे, जो जलस्तर बोलावे भाग म्हणून ओळखला जातो. - २) सागरी सुक्ष्मजीव → प्लवक
स्पष्टीकरण: सागरी सुक्ष्मजीव म्हणजे प्लवक, जे सागरजलात आढळणारे सूक्ष्म प्राणी आणि वनस्पती आहेत, जे माशांचे खाद्य आहे. - ३) सागरी गर्ती → सुंदा
स्पष्टीकरण: सागरी गर्ती (उदा. सुंदा गर्ता) हा हिंदी महासागरातील खोल आणि तीव्र उताराचा भाग आहे. - ४) विस्तृत सपाट भाग → मासेमारी
स्पष्टीकरण: विस्तृत सपाट भाग (उदा. सागरी मैदाने) येथे मासेमारीसाठी अनुकूल वातावरण असते, जिथे प्लवक आणि मासे मोठ्या प्रमाणात आढळतात.
अंतिम जुळवणी:
| अ (A) | ब (B) |
|---|---|
| १) समुद्रबुड जमिन | १) जलस्तर बोलावे भाग |
| २) सागरी सुक्ष्मजीव | ४) प्लवक |
| ३) सागरी गर्ती | ३) सुंदा |
| ४) विस्तृत सपाट भाग | ३) मासेमारी |
प्र.२) अचूक सहसंबंध ओळखा :
A : विधान, R : कारण
१) A : भूखंडमंच मानवासाठी महत्‍त्‍वपूर्ण आहेत.
R : येथे विस्तृत मासेमारी क्षेत्र आढळते.
अ) केवळ A बरोबर आहे.
आ) केवळ R बरोबर आहे.
इ) A आणि R हे दोन्ही बरोबर आहे आणि R हे A चे अचूक स्पष्टीकरण आहे.
ई) A आणि R हे दोन्ही बरोबर आहेत परंतु R हे A चे अचूक स्पष्टीकरण नाही.
उत्तर: इ) A आणि R हे दोन्ही बरोबर आहे आणि R हे A चे अचूक स्पष्टीकरण आहे.
- स्पष्टीकरण: भूखंड मंच हा उथळ आणि सूर्यप्रकाश पोहोचणारा भाग असल्याने प्लवकसंपन्न आहे, ज्यामुळे मासे मोठ्या प्रमाणात येथे आढळतात. त्यामुळे मासेमारी क्षेत्र विस्तृत असते आणि हा भाग मानवासाठी महत्त्वाचा ठरतो.
२) A : खंडान्त उतारावर संचयन प्रक्रिया अधिक होते.
R : या भागाचा उतार तीव्र असतो.
अ) केवळ A बरोबर आहे.
आ) केवळ R बरोबर आहे.
इ) A आणि R हे दोन्ही बरोबर आहे आणि R हे A चे अचूक स्पष्टीकरण आहे.
ई) A आणि R हे दोन्ही बरोबर आहेत परंतु R हे A चे अचूक स्पष्टीकरण नाही.
उत्तर: आ) केवळ R बरोबर आहे.
- स्पष्टीकरण: खंडान्त उतारावर उतार तीव्र असतो (२० ते ५० अंश), परंतु संचयन प्रक्रिया मर्यादित असते, कारण तीव्र उतारामुळे गाळ साठत नाही; तो खालच्या भागात सरकतो. म्हणून A चुकीचे आहे.
३) A : सागरी बेटे ही खरे तर समुद्रबुड पर्वताची शिखरे असतात.
R : काही समुद्रबुड पर्वतांची शिखरे समुद्रपातळीच्या वर येतात.
अ) केवळ A बरोबर आहे.
आ) केवळ R बरोबर आहे.
इ) A आणि R हे दोन्ही बरोबर आहे आणि R हे A चे अचूक स्पष्टीकरण आहे.
ई) A आणि R हे दोन्ही बरोबर आहेत परंतु R हे A चे अचूक स्पष्टीकरण नाही.
उत्तर: इ) A आणि R हे दोन्ही बरोबर आहे आणि R हे A चे अचूक स्पष्टीकरण आहे.
- स्पष्टीकरण: सागरी बेटे ही जलमग्न पर्वतरांगांच्या शिखरांचे भाग असतात, जे समुद्रपातळीच्या वर आलेले असतात. R हे A चे कारण स्पष्ट करते.
४) A : सागरी मैदान हा सागराचा सर्वांत खोल भाग असतो.
R : ही सागरतळाशी असतात.
अ) केवळ A बरोबर आहे.
आ) केवळ R बरोबर आहे.
इ) A आणि R हे दोन्ही बरोबर आहे आणि R हे A चे अचूक स्पष्टीकरण आहे.
ई) A आणि R हे दोन्ही बरोबर आहेत परंतु R हे A चे अचूक स्पष्टीकरण नाही.
उत्तर: ई) A आणि R हे दोन्ही बरोबर आहेत परंतु R हे A चे अचूक स्पष्टीकरण नाही.
- स्पष्टीकरण: सागरी मैदाने सागरतळाशी असतात, पण सर्वांत खोल भाग सागरी गर्ता आहे (उदा. मरियाना गर्ता – ११ किमी). सागरी मैदाने ४,००० मीटरपर्यंत खोल असतात, परंतु ते सर्वांत खोल नाहीत. R हे खरे आहे, पण A चे पूर्ण स्पष्टीकरण देत नाही.
प्र. ३) भौगोलिक कारणे लिहा :
१) भूखंड मंचावर मासेमारीचा विकास झालेला दिसून येतो.
उत्तर:
- भूखंड मंच हा उथळ (१८०-२०० मीटर) आणि सूर्यप्रकाश पोहोचणारा भाग आहे, ज्यामुळे प्लवक वाढतात.
- प्लवक हे माशांचे प्रमुख खाद्य असल्याने मासे मोठ्या प्रमाणात येथे येतात.
- उदा. ग्रँड बँक, जॉर्जस बँक येथे संपन्न मत्स्यक्षेत्रे आहेत, ज्यामुळे मासेमारीचा विकास झाला.
२) सागरी गर्तांबद्दलचे आपले ज्ञान मर्यादित आहे.
उत्तर:
- सागरी गर्ता (उदा. मरियाना गर्ता – ११ किमी) अतिखोल आणि दुर्गम आहेत.
- तिथे पोहोचण्यासाठी प्रगत तंत्रज्ञानाची गरज असते, जे मर्यादित आहे.
- आतापर्यंत फक्त तीन माणसे ६,००० मीटर खाली पोहोचली आहेत, त्यामुळे माहिती अपुरी आहे.
३) महासागर हे खनिजांचे आगार असतात.
उत्तर:
- महासागरात खनिज तेल, नैसर्गिक वायू (उदा. मुंबई हाय), मँगनीज खडे, सोने, हिरे यांचे साठे आहेत.
- भूखंड मंचावर वाळू, दगडगोटे, सिलिका यांचे उत्पादन होते.
- सागरी गर्ता आणि मैदानांवर मिथेन हायड्रेट आणि धातूंचे खडे आढळतात.
४) महासागराखाली सुद्धा भूपृष्ठाप्रमाणेच भूरूपे आहेत.
उत्तर:
- सागरतळावर पर्वतरांगा, गर्ता, मैदाने, पठारे यांसारखी भूरूपे आहेत, जी भूपृष्ठावरही आढळतात.
- जलमग्न पर्वत (सागरी बेटे), सागरी घळ्या, दऱ्या यांचे स्वरूप भूखंडांवरील पर्वत आणि दऱ्यांसारखे आहे.
- हे भूरूप ज्वालामुखीय आणि भूविवर्तनिक प्रक्रियांमुळे तयार झाले आहेत.
प्र. ४) टिपा लिहा :
१) विशेष आर्थिक विभाग
उत्तर:
- किनारपट्टीपासून २०० नाविक मैलांचा जलभाग.
- येथील साधनसंपत्ती (खनिज, मत्स्य) वापरण्याचा अधिकार त्या देशाला.
- भारताला हिंदी महासागरात मँगनीज खड्यांचे उत्खनन अधिकार.
२) सागरी पर्यटन
उत्तर:
- नौकाविहार, स्कूबा डायव्हिंग, मासेमारी, पुळण पर्यटन यांचा समावेश.
- पर्यटनामुळे नवीन सागरी संशोधन केंद्रे विकसित होत आहेत.
- यामुळे पर्यावरणावर विपरीत परिणामही होतो.
३) सागरातील खनिजांची विपुलता
उत्तर:
- खनिज तेल, नैसर्गिक वायू, मँगनीज खडे, सोने, हिरे उपलब्ध.
- भूखंड मंचावर वाळू, सिलिका, फॉस्फराईट आढळतात.
- सागरी मैदानावर लोह, निकेल, कोबाल्ट युक्त खनिजे आहेत.
४) खंडान्त उतार आणि संचयन
उत्तर:
- खंडान्त उताराचा कोन २० ते ५० अंश, खोली २००-४,००० मीटर.
- तीव्र उतारामुळे गाळाचे संचयन मर्यादित असते.
- मिथेन हायड्रेट आणि सागरी घळ्या येथे आढळतात.
प्र. ५) पुढील प्रश्नांची सविस्तर उत्तरे लिहा :
१) महासागरातील प्रदूषण मानवासाठीच घातक ठरणार आहे. चर्चा करा.
उत्तर: महासागरातील प्रदूषणामुळे मानवाच्या जीवनावर गंभीर परिणाम होऊ शकतात. तेलवाहू जहाजांतून तेलगळती, उद्योगांचा कचरा, नद्यांमधून येणारे सांडपाणी आणि प्लॅस्टिक प्रदूषण (उदा. मरियाना गर्तेतील प्लॅस्टिक पिशवी) यामुळे सागरी पाण्याची गुणवत्ता नष्ट होत आहे. याचे परिणाम खालीलप्रमाणे आहेत:
- अन्नसुरक्षा: प्रदूषित पाण्यातील मासे खाल्ल्याने मानवाच्या आरोग्याला धोका निर्माण होतो.
- जैवविविधता नाश: सागरी जीवांचे अस्तित्व धोक्यात येत असून, प्लवक आणि माशांच्या अन्नसाखळीवर परिणाम होतो.
- पाणीटंचाई: निक्षारीकरण प्रक्रियेत सागरी जीव नष्ट होतात आणि खर्च वाढतो, ज्यामुळे पिण्याच्या पाण्याचा पुरवठा मर्यादित होतो.
- आर्थिक नुकसान: मासेमारी आणि पर्यटन उद्योगांना फटका बसतो.
- त्यामुळे प्रदूषण नियंत्रित न केल्यास भविष्यात अन्न, पाणी आणि संसाधनांसाठी महासागरांवर अवलंबून असलेल्या मानवाचे जीवन धोक्यात येईल.
२) भूपृष्ठावरील भूरूपे आणि सागरतळरचनेत साम्य आढळते. चर्चा करा.
उत्तर: भूपृष्ठ आणि सागरतळ यांच्यातील भूरूपांमध्ये खूप साम्य आहे, कारण दोन्ही ठिकाणी भूविवर्तनिक आणि ज्वालामुखीय प्रक्रिया कार्यरत असतात:
- पर्वत आणि जलमग्न रांगा: भूपृष्ठावरील पर्वतांसारखे सागरात जलमग्न पर्वतरांगा आहेत (उदा. हवाई बेटे).
- मैदाने: भूखंडांवरील मैदानांसारखे सागरी मैदाने ६६% सागरतळ व्यापतात.
- गर्ता आणि खिंडी: सागरी गर्ता (उदा. मरियाना गर्ता) भूपृष्ठावरील खिंड किंवा खोऱ्यांसारख्या आहेत.
- पठारे: सागरी पठारे (उदा. छागोस पठार) आणि भूखंडांवरील पठारे यांचे स्वरूप सारखे आहे.
- घळ्या आणि दऱ्या: सागरी घळ्या (उदा. क आढळतात.
- या साम्यामुळे सागरतळ हा भूपृष्ठाचा जलमग्न विस्तार वाटतो.
प्र. ६) खालील घटक जगाच्या नकाशावर सूचीसहित दाखवा
१) छागोस रांगा: हिंदी महासागर, भारताच्या दक्षिणेस, छागोस द्वीपसमूहाजवळ.
२) मरियाना गर्ता: पॅसिफिक महासागर, मरियाना बेटांजवळ, पूर्व आशिया जवळ.
३) डॉगर बँक: उत्तर समुद्र, युरोपच्या वायव्येस, ब्रिटन आणि नेदरलँड्स दरम्यान.
४) मुंबई हाय: अरबी समुद्र, भारताच्या पश्चिम किनाऱ्याजवळ, मुंबईपासून पश्चिमेस.
५) सुंदा गर्ता: हिंदी महासागर, इंडोनेशियाच्या जावा आणि सुमात्रा बेटांजवळ.
६) ग्रँड बँक: अटलांटिक महासागर, उत्तर अमेरिकेच्या पूर्व किनाऱ्याजवळ, न्यूफाउंडलँड जवळ.
Leave a Reply