Question Answers Chapter 4 भूगोल Class 11 Bhugol Maharashtra Board Marathi Medium

हवामान प्रदेश

प्र.१) खाली तक्त्यात हवामान प्रदेशांची नावे त्याच्यावर प्रभाव पाडणाऱ्या घटकांच्या व वैशिष्ट्यांच्या आधारे लिहा :

उत्तर :

प्र.२) योग्‍य पर्याय निवडा :

१) मोसमी हवामान प्रदेश

अ) • २७° से. वार्षिक सरासरी तापमान
• > २५०० मिमी वार्षिक पर्जन्य
• इंडोनेशिया
• कठीण लाकडाची सदाहरित वने

आ) • उन्हाळ्यातील कमाल सरासरी तापमान ३५° से.
• < २५०० मिमी वार्षिक पर्जन्य
• आग्‍नेय आशिया
• कठीण लाकडाची पानझडी वने

इ) • उन्हाळ्यातील तापमान सुमारे ३५° से.
• १००० मिमी वार्षिक पर्जन्य
• भारतीय द्वीपकल्‍पाचा खंडांतर्गत भाग
• उंच व जाड गवत

ई) • उन्हाळ्यातील कमाल सरासरी तापमान २७° से.
• १००० मिमी हिवाळ्यातील पर्जन्य
• दक्षिण आफ्रिका
• कठीण लाकडाची, चिवट व सदाहरित वने

उत्तर – आ) • उन्हाळ्यातील कमाल सरासरी तापमान ३५° से. • < २५०० मिमी वार्षिक पर्जन्य • आग्नेय आशिया • कठीण लाकडाची पानझडी वने

• स्पष्टीकरण: मोसमी हवामान प्रदेशात विशिष्ट ऋतूंमध्ये पाऊस पडतो आणि वार्षिक तापमान कक्षा जास्त असते. हे वैशिष्ट्य आग्नेय आशियातील हवामानाशी जुळते, जिथे पानझडी वने आढळतात.

२) उच्च दैनिक तापमान कक्षा असणारा हवामान प्रदेश

अ) उष्‍ण कटिबंधीय वर्षावने
आ) उष्‍ण कटिबंधीय गवताळ वने
इ) उष्‍ण कटिबंधीय ओसाड प्रदेश
ई) उष्‍ण कटिबंधीय मोसमी हवामान प्रदेश

उत्तर – इ) उष्ण कटिबंधीय ओसाड प्रदेश

• स्पष्टीकरण: उष्ण कटिबंधीय ओसाड प्रदेशात (वाळवंटात) दिवस आणि रात्रीच्या तापमानात मोठा फरक असतो, कारण ढगांचा अभाव आणि कोरडे वातावरण उष्णता साठवून ठेवत नाही.

३) उत्‍तर अमेरिकेतील न्यूफाउंडलँड ते अलास्‍का या भागात लाकूडतोड कटाईचा व्यवसाय भरभराटीस आला आहे, कारण….

अ) टुंड्रा हवामान प्रदेश
आ) तैगा हवामान प्रदेश
इ) पश्चिम युरोपिय हवामान प्रदेश
ई) चिनी हवामान प्रदेश

उत्तर – आ) तैगा हवामान प्रदेश

• स्पष्टीकरण: तैगा प्रदेशात शंकूच्या आकाराची झाडे (कॉनिफरस) मोठ्या प्रमाणात आढळतात, ज्यामुळे लाकूडतोड व्यवसायाला चालना मिळते.

४) मोसमी हवामान प्रदेशांच्या आलेखांत पर्जन्यमानाचे महिने वेगवेगळे आहेत याचे मुख्य कारण….

अ) उष्‍ण कटिबंधीय अभिसरण क्षेत्र (ITCZ)
आ) प्रतिरोध पर्जन्य इ) गोलार्धातील फरक
ई) सूर्याचे भासमान भ्रमण.

उत्तर – अ) उष्ण कटिबंधीय अभिसरण क्षेत्र (ITCZ)

• स्पष्टीकरण: ITCZ च्या हालचालीमुळे मोसमी वारे आणि पर्जन्याचे वितरण बदलते, ज्यामुळे वेगवेगळ्या ठिकाणी पावसाचे महिने वेगळे असतात.

प्र. ३) भौगोलिक कारणे लिहा :

१) मोसमी हवामान प्रदेशात विशिष्‍ट ॠतूमध्येच पाऊस पडतो.

उत्तर – कारण: मोसमी हवामानात जमीन आणि समुद्राच्या तापमानातील फरकामुळे कमी आणि जास्त दाबाचे पट्टे निर्माण होतात. ITCZ च्या हालचालीमुळे आर्द्र मोसमी वारे उन्हाळ्यात जमिनीकडे वाहतात आणि पाऊस पडतो, तर हिवाळ्यात कोरडे वारे वाहतात.

२) दक्षिण गोलार्धात तैगा प्रदेश आढळत नाही.

उत्तर – कारण: दक्षिण गोलार्धात उच्च अक्षवृत्तीय भागात जमीन कमी आहे आणि तिथे मुख्यतः बर्फाच्छादित किंवा टुंड्रा प्रदेश आढळतात. तैगा प्रदेशाला लागणारी मध्यम तापमानाची परिस्थिती उत्तर गोलार्धातच जास्त प्रमाणात उपलब्ध आहे.

३) वाळवंटी प्रदेशात दैनिक तापमान कक्षा जास्‍त असते.

उत्तर – कारण: वाळवंटात ढग आणि आर्द्रतेचा अभाव असल्याने दिवसा सूर्याची उष्णता थेट जमिनीवर पडते, तर रात्री उष्णता त्वरित बाहेर पडते, ज्यामुळे तापमानात मोठा फरक निर्माण होतो.

४) विषुववृत्‍तीय प्रदेशात ॠतू आढळत नाही.

उत्तर – कारण: विषुववृत्तीय प्रदेशात सूर्यकिरणे वर्षभर लंबरूप पडतात, दिवस-रात्रीची लांबी समान असते आणि सौर ऊर्जा सातत्याने मिळते, त्यामुळे तापमान आणि हवामानात फारसा बदल होत नाही.

५) सॅव्हाना हवामान प्रदेश नेहमी दुष्‍काळग्रस्‍त असतो.

उत्तर – कारण: सॅव्हाना प्रदेशात कमी कालावधीचा पावसाचा ऋतू आणि दीर्घ शुष्क ऋतू असतो. ITCZ च्या प्रभावाखाली कमी काळ पाऊस पडतो आणि उर्वरित काळ उच्च दाबामुळे कोरडा राहतो.

६) मसुरी व डेहराडून हे एकाच अक्षांशावर असून देखील तेथील हवामानात भिन्नता आहे.

उत्तर – कारण: मसुरी हे उंच पर्वतीय प्रदेशात आहे, जिथे उंचीमुळे तापमान कमी आणि पर्जन्य जास्त असते, तर डेहराडून खालच्या सपाट भागात आहे, जिथे तापमान जास्त आणि पर्जन्य कमी असते.

प्र. ४) फरक स्‍पष्‍ट करा :

१) वर्षावने आणि सॅव्हाना हवामान प्रदेश

उत्तर –

• वर्षावने: वर्षभर जास्त पाऊस (>2500 मिमी), तापमान स्थिर (25-27° से.), सदाहरित वने, ऋतूंचा अभाव.
• सॅव्हाना: कमी पाऊस (1000-1500 मिमी), स्पष्ट शुष्क आणि आर्द्र ऋतू, उंच गवत आणि काही झाडे, दुष्काळाची शक्यता.

२) तैगा आणि टुंड्रा हवामान प्रदेश

उत्तर –

• तैगा: मध्यम तापमान (-40° ते 20° से.), शंकूच्या आकाराची झाडे, जास्त पाऊस, समुद्रापासून दूर.
• टुंड्रा: कमी तापमान (-30° ते 10° से.), वनस्पतींचा अभाव, कमी पाऊस, समुद्राजवळ, तिरपी सूर्यकिरणे.

३) मोसमी आणि भूमध्यसागरीय हवामान प्रदेश

उत्तर –

• मोसमी: उन्हाळ्यात जास्त पाऊस, हिवाळा कोरडा, ITCZ चा प्रभाव, उष्ण तापमान (35° से. पर्यंत).
• भूमध्यसागरीय: हिवाळ्यात पाऊस, उन्हाळा कोरडा, पश्चिमी वाऱ्यांचा प्रभाव, सौम्य तापमान.

प्र. ५) सविस्‍तर उत्‍तरे लिहा :

१) एखाद्या ठिकाणच्या हवामानावर अक्षवृत्‍ताच्या स्‍थानाचा काय परिणाम होतो ते सोदाहरण स्‍पष्‍ट करा.

उत्तर – अक्षवृत्तीय स्थान हे हवामानाचे प्रमुख निर्धारक आहे, कारण ते सूर्यकिरणांचा कोन आणि सौर ऊर्जेचे प्रमाण ठरवते.

• उदाहरण १: विषुववृत्तीय प्रदेश (0°-10° अक्षवृत्त) – सूर्यकिरणे लंबरूप पडतात, वर्षभर तापमान 25-27° से. स्थिर राहते, जास्त पाऊस (>2500 मिमी) पडतो (उदा. इंडोनेशिया).
• उदाहरण २: उच्च अक्षवृत्तीय प्रदेश (60°-90° अक्षवृत्त) – सूर्यकिरणे तिरपी पडतात, तापमान कमी (-40° से. पर्यंत), कमी सौर ऊर्जेमुळे बर्फाच्छादित प्रदेश तयार होतात (उदा. अंटार्क्टिका).
• अक्षवृत्तामुळे तापमान, पर्जन्य आणि वनस्पतींचे प्रकार बदलतात.

२) एखाद्या ठिकाणच्या हवामानावर वाऱ्याचा काय परिणाम होतो.

उत्तर – वारे हवामानावर आर्द्रता, तापमान आणि पर्जन्याच्या स्वरूपात परिणाम करतात.

• उदाहरण: मोसमी वारे भारतात उन्हाळ्यात नैऋत्येकडून आर्द्र हवा आणतात, ज्यामुळे पाऊस पडतो, तर हिवाळ्यात ईशान्येकडून कोरडे वारे वाहतात.
• प्रतिरोधक पर्जन्य: पर्वतांमुळे वारे अडवले जाऊन पाऊस पडतो (उदा. हिमालयाच्या दक्षिणेकडील ढलान).
• शीत प्रवाह: बेंग्वेला प्रवाहामुळे कलहारी वाळवंटात कोरडी हवा येते.
• वाऱ्याची दिशा आणि आर्द्रता हवामानाचे स्वरूप ठरवतात.

३) चिलीपेक्षा रशिया हा देश क्षेत्रफळाने मोठा असूनही तेथे हवामानातील विविधता पहावयास मिळत नाही.

उत्तर –

• चिली: लांब आणि अरुंद आकारामुळे अक्षवृत्तीय व्याप्ती मोठी (17° ते 56° दक्षिण), त्यामुळे उष्ण ओसाड (अटाकामा) ते बर्फाच्छादित (पॅटागोनिया) हवामान आढळते.
• रशिया: क्षेत्रफळ मोठे असले तरी अक्षवृत्तीय व्याप्ती कमी (50° ते 70° उत्तर), मुख्यतः तैगा, टुंड्रा आणि बर्फाच्छादित प्रदेशच आढळतात. समुद्रापासून अंतर आणि सपाट भूप्रदेशामुळे विविधता मर्यादित आहे.

४) प्रदेशाच्या हवामानावर परिणाम करणारे घटक सोदाहरण स्‍पष्‍ट करा.

उत्तर –

• अक्षवृत्त: विषुववृत्तावर स्थिर उष्णता (उदा. इंडोनेशिया).
• उंची: हिमालयात उंचीमुळे थंड हवामान (उदा. मसुरी).
• वारे: मोसमी वारे भारतात पाऊस आणतात.
• समुद्रसान्निध्य: पश्चिम युरोपात सौम्य हिवाळा (उदा. इंग्लंड).
• भूआच्छादन: वाळवंटात कोरडे हवामान (उदा. सहारा).

प्र. ६) जगाच्या नकाशा आराखड्यामध्येपुढील हवामान प्रदेश दाखवा :

१) आफ्रिकेतील सॅव्हाना हवामान प्रदेश: मध्य आफ्रिका (केनिया, तांझानिया).

२) भारतातील उच्च हवामानीय प्रदेश: हिमालय पर्वत (उत्तराखंड, हिमाचल).

३) चिली आणि रशिया: चिली – दक्षिण अमेरिकेचा पश्चिम किनारा, रशिया – उत्तर युरेशिया.

४) बर्फाच्छादित हवामान प्रदेश: अंटार्क्टिका, ग्रीनलँड.

५) वाळवंटी हवामानीय प्रदेश: सहारा (उत्तर आफ्रिका), अटाकामा (चिली).