अपक्षरणाची कारके
प्र. १) सारणी पूर्ण करा :
उत्तर :
| कारके | अपक्षरणकरी भूरूपे | संचयनकरी भूरूपे |
|---|---|---|
| १) नदी | घळई, V आकाराची दरी, धबधबा, कुंभगर्ता | पूरमैदान, त्रिभुज प्रदेश, पंखाकृती मैदान, नालाकृती सरोवर |
| २) हिमनदी | मेषशिला, U आकाराची दरी, हिमगव्हर, गिरीशृंग | हिमोढगिरी, हिमकटक, आगंतुक खडक, अंत्य हिमोढ |
| ३) वारा | अपवहन खळगे, वातघृष्ट खडक, भूछत्र खडक, यारदांग | बारखाण, सैफ टेकड्या, वालुकागिरी, लोएस मैदान |
| ४) सागरी लाटा | सागरी कडा, सागरी गुहा, तरंगघर्षित मंच | पुळण, वाळूचा दांडा, कायल, खाजण |
| ५) भूजल | विलयन विवरे, गुहा | अधोमुखी लवणस्तंभ, ऊर्ध्वमुखी लवणस्तंभ, सलग लवणस्तंभ |
प्र. २) विधानामधील सहसंबंध लक्षात घेऊन योग्य पर्याय निवडा :
१) खडकातील भेगांमध्ये पाणी किंवा हिम गेल्‍याने ते कमकुवत होतात. यावरूनहिमनदी गेल्‍यास तळाकडील खडक ओढला जातो.
अ) उखड आ) अपघर्षण
इ) सन्निघर्षण ई) वहन
उत्तर :
- योग्य पर्याय: अ) उखड
- स्पष्टीकरण: हिमनदीच्या कार्यात खडक उखडण्याची प्रक्रिया महत्त्वाची असते. खडकातील भेगा कमकुवत झाल्याने हिमनदी तळाकडील खडक उखडते.
२) काही वेळेस नदी प्रवाहाच्या विरुद्ध दिशेने अपक्षरण करते. नदीला सुरुवातीच्या टप्प्यात मोठ्या प्रमाणावर पाणीपुरवठा झाल्यास ही क्रिया घडते.
अ) अधोगामी अपक्षरण आ) अभिशीर्ष अपक्षरण
इ) बाजूचे अपक्षरण ई) अनुलंब अपक्षरण
उत्तर :
- योग्य पर्याय: आ) अभिशीर्ष अपक्षरण
- स्पष्टीकरण: नदीच्या सुरुवातीच्या टप्प्यात जास्त पाणीपुरवठा झाल्यास ती उगमाकडे (प्रवाहाच्या विरुद्ध दिशेने) अपक्षरण करते, याला अभिशीर्ष अपक्षरण म्हणतात.
३) कठीण खडकाखालील मृदू खडकांची झीज होऊन एक भूरूप निर्माण होते. या भूरूपातूनच पुढे सागरी कमान तयार होते.
अ) सागरी गुहा आ) सागरी स्‍तंभ
इ) सागरी कडा ई) तरंगघर्षित मंच
उत्तर :
- योग्य पर्याय: अ) सागरी गुहा
- स्पष्टीकरण: सागरी लाटांमुळे मृदू खडकाची झीज होऊन सागरी गुहा तयार होते. या गुहेच्या पुढील विकासातून सागरी कमान निर्माण होते.
४) वाऱ्याच्या संचयन कार्यामुळे हे भूरूप तयार होते. वारा ज्या दिशेने येतो त्‍या दिशेकडील उतार मंद असतो त्‍या वेळी हा भूआकार तयार होतो.
अ) लोएस मैदान आ) बारखाण
इ) सैफ टेकड्या ई) वालुकागिरी
उत्तर :
- योग्य पर्याय: आ) बारखाण
- स्पष्टीकरण: बारखाण हे वाऱ्याच्या संचयनाचे भूरूप आहे. वाऱ्याच्या दिशेकडील उतार मंद आणि विरुद्ध बाजू तीव्र असते.
५) नदी, हिमनदी, वारा, सागरी लाटा, भूजल ही अपक्षरण कारके आहेत. यांच्या कार्यांचा हा योग्य
क्रम भूरूपशास्त्र निर्मितीस कारणीभूत असतो.
अ) उचलणे, वाहून नेणे, संचयन करणे, विलग करणे
आ) उचलणे, विलग करणे, संचयन करणे, विदारण
इ) संचयन करणे, वाहून नेणे, उचलणे, उत्‍परिवर्तन
ई) विलग करणे, उचलणे, वाहून नेणे, संचयन करणे.
उत्तर :
- योग्य पर्याय: ई) विलग करणे, उचलणे, वाहून नेणे, संचयन करणे
- स्पष्टीकरण: अपक्षरण प्रक्रियेत प्रथम खडक विलग होतात, नंतर उचलले जातात, वाहून नेले जातात आणि शेवटी संचयन होते.
प्र. ३) भौगोलिक कारणे लिहा :
१) भारताच्या पूर्व किनारपट्टीवर नद्यांनी त्रिभुज प्रदेश निर्माण केले आहेत, परंतु पश्चिम किनाऱ्यावर खाड्यांची निर्मिती झाली आहे.
उत्तर : कारण: पूर्व किनारपट्टीवर नद्या (जसे की गंगा) मोठ्या प्रमाणात अवसाद वाहून आणतात आणि समुद्र उथळ असल्याने त्रिभुज प्रदेश तयार होतात. पश्चिम किनाऱ्यावर नद्या लहान असून तीव्र उतारामुळे अवसाद कमी संचयित होतो आणि खोल समुद्रामुळे खाड्या तयार होतात.
२) कारकांच्या प्रवाहाचा प्रवेग आणि संचयनाचा थेट संबंध असतो.
उत्तर : कारण: कारकांचा (जसे नदी, वारा) प्रवेग जास्त असतो तेव्हा अपक्षरण होते, तर प्रवेग कमी झाल्यास संचयन सुरू होते. उदा. नदीचा वेग मंदावल्यास त्रिभुज प्रदेश तयार होतो.
३) सर्व कारकांपेक्षा सागराचे कार्यविश्रांतीशिवाय चालते.
उत्तर : कारण: सागरी लाटांचे कार्य सतत चालते कारण लाटांची हालचाल आणि ज्वारभाटा यामुळे अपक्षरण आणि संचयन कधीही थांबत नाही.
४) हिमालयामध्ये अनेक गिरीशृंग, मेषशिला, हिमगव्हर, लोंबत्या दऱ्या आढळतात.
उत्तर : कारण: हिमालयात हिमनदीचे कार्य प्रभावी आहे. हिमनदीच्या अपक्षरणामुळे गिरीशृंग, मेषशिला, हिमगव्हर आणि U आकाराच्या दऱ्या तयार होतात, ज्या लोंबत्या दऱ्या म्हणून ओळखल्या जातात.
५) कार्स्ट भूरूपे भूपृष्ठाखाली लपल्‍यासारखी दिसतात.
उत्तर : कारण: कार्स्ट भूरूपे (जसे गुहा, विलयन विवरे) भूजलाच्या द्रावण प्रक्रियेमुळे चुनखडीच्या खडकात भूपृष्ठाखाली तयार होतात.
६) हिमरेषा ही अपक्षरण कारकाच्यास्वरूपात हिमनदीच्या कार्याची मर्यादा ठरवते.
उत्तर : कारण: हिमरेषेच्या वरच हिमनदीचे कार्य होते, कारण तिथेच बर्फ साचून हिमनदी तयार होते. हिमरेषेखाली बर्फ वितळते, त्यामुळे अपक्षरण थांबते.
प्र. ४) टिपा लिहा :
१) सन्निघर्षण
उत्तर :
- नदीप्रवाहात खडकांचे तुकडे एकमेकांवर आपटून गोलाकार बनतात.
- ही प्रक्रिया सूक्ष्म गाळ तयार करते.
- उदा. नदीपात्रातील गोल खडे.
२) पर्वतीय क्षेत्रातील नदीचे कार्य व मानवी क्रिया
उत्तर :
- नदी घळई, V आकाराच्या दऱ्या, धबधबे तयार करते.
- मानवी क्रिया: शेती, जलविद्युत प्रकल्प, पर्यटन (धबधबे पाहणे).
- उदा. उल्हास नदीची घळई.
३) वाऱ्याच्या कार्यासाठी आवश्यक असणारी परिस्‍थिती
उत्तर :
- शुष्कता (बाष्पीभवन जास्त).
- वनस्पतींचा अभाव.
- सुटे पदार्थ उपलब्ध असणे.
- वाऱ्याचा वेग जास्त असणे.
प्र. ५) फरक स्पष्ट करा :
१) सन्निघर्षण आणि अपघर्षण
उत्तर :
- सन्निघर्षण: खडक एकमेकांवर आपटून गोलाकार बनतात (नदीत).
- अपघर्षण: कारकाने खडक घासून झीज होते (उदा. हिमनदी, वारा).
२) यु आकाराची आणि व्ही आकाराची दरी
उत्तर :
- यु आकाराची: हिमनदीने तळ आणि काठाचे अपक्षरण, रुंद तळ (U).
- व्ही आकाराची: नदीने तळाचे जास्त खनन, अरुंद तळ (V).
३) ऊर्ध्वमुखी आणि अधोमुखी स्‍तंभ
उत्तर :
- ऊर्ध्वमुखी: गुहेच्या तळापासून छताकडे वाढतात.
- अधोमुखी: गुहेच्या छतापासून तळाकडे वाढतात.
४) उपनद्या आणि वितरिका
उत्तर :
- उपनद्या: मुख्य नदीत मिळणाऱ्या लहान नद्या (उगमाकडील).
- वितरिका: नदीच्या मुखाजवळ विभागलेले लहान प्रवाह (त्रिभुज प्रदेशात).
प्र. ६) सविस्तर उत्‍तरे लिहा :
१) अपघर्षणाच्या कार्यामुळे विविध कारकांमधून निर्माण होणारी भूरूपे स्पष्ट करा.
उत्तर :
- नदी: अपघर्षणाने घळई, V आकाराच्या दऱ्या, धबधबे तयार होतात. खडक घासून खनन होते.
- हिमनदी: मेषशिला, U आकाराच्या दऱ्या तयार होतात. तळ आणि काठ घासले जातात.
- वारा: वातघृष्ट खडक, भूछत्र खडक तयार होतात. वाळूचे कण खडकाला घासतात.
- सागरी लाटा: तरंगघर्षित मंच, सागरी कडा तयार होतात. लाटा खडक घासतात.
- भूजल: अपघर्षण कमी, पण द्रावणाने विलयन विवरे तयार होतात.
२) गंगा नदीचे संचयन कार्य मानवासाठी उपयोगी ठरले आहे. स्पष्ट करा.
उत्तर :
- गंगा नदी मैदानी भागात संचयन करते, ज्यामुळे पूरमैदाने आणि त्रिभुज प्रदेश तयार होतात.
- पूरमैदानात सुपीक माती जमा होते, जी शेतीसाठी उपयुक्त आहे (उदा. गंगा-यमुना दुआब).
- त्रिभुज प्रदेशात (सुंदरबन) मासेमारी आणि खारफुटी जंगले यांचा लाभ होतो.
- संचयनामुळे पाणीपुरवठा आणि सिंचन सुविधा उपलब्ध होतात.
३) पाठ्यपुस्‍तकाच्या आवरणावरील चित्रात कोणकोणती कारके दिसत आहेत? या कारकांनी तयार केलेली भूरूपे कोणती? त्‍यातील एका भूरूपाच्या निर्मितीची प्रक्रिया लिहा.
उत्तर :
(टीप: मी आवरण चित्र पाहू शकत नाही, पण सामान्यतः अशी चित्रे नदी, हिमनदी, सागरी लाटा दाखवतात.)
कारके: नदी, हिमनदी, सागरी लाटा.
- भूरूपे: नदी – त्रिभुज प्रदेश, हिमनदी – U आकाराची दरी, सागरी लाटा – पुळण.
- त्रिभुज प्रदेश निर्मिती प्रक्रिया: नदी मैदानी भागात पोहोचल्यावर तिचा वेग मंदावतो, अवसाद संचयित होतो. जिथे समुद्र उथळ आहे आणि अवसाद जास्त आहे, तिथे त्रिकोणी आकार तयार होतो (उदा. गंगा त्रिभुज प्रदेश).
प्र. ७) आकृत्‍या काढून नावे द्या :
१) अपवहन:
उत्तर :
- वाऱ्याने सुटे पदार्थ उचलून खळगे तयार होतात.
- आकृती: गोलाकार खड्डे, वारा दिशा दर्शवणारी बाणे.
२) तरंगघर्षित मंच:
उत्तर :
- सागरी लाटांनी खडक घासून सपाट मंच तयार होतो.
- आकृती: कड्याच्या पायथ्याशी सपाट पृष्ठभाग, लाटांचे चिन्ह.
३) भूछत्र खडक:
- वाऱ्याने खडकाचा पायथा झिजतो, वरचा भाग छत्रीसारखा राहतो.
- आकृती: मशरूमसारखा आकार, पायथा अरुंद, वर रुंद.
Leave a Reply