भू-हालचाली
प्र. १) साखळी पूर्ण करा :
उत्तर:
| क्र. | स्थळ (विश्वविख्यात ज्वालामुखीय उद्रेक) | चित्र – व | क्र. |
|---|---|---|---|
| १) | विश्वविख्यात श्रीलंकेतील ज्वालामुखीय उद्रेक | व) | १ ते XII (चूक, कारण श्रीलंकेचा ज्वालामुखीशी थेट संबंध नाही; संभाव्यतः हे पॅसिफिक क्षेत्राशी संबंधित असावे.) |
| २) | अंदमान आणि निकोबार बेटे | भ) | गट पर्वत (चूक, कारण हे भूकंप आणि सुनामी प्रवण क्षेत्र आहे, गट पर्वत नाही.) |
| ३) | मॅकली प्रमाण | म) | त्रिकोण (चूक, मॅकली हे भूकंप तीव्रता मोजण्याचे प्रमाण आहे, त्रिकोणाशी संबंध नाही.) |
| ४) | माउंट हलावाली | य) | विश्व (चूक, माउंट हलावाली हा ज्वालामुखी नाही, संभवतः माउंट सेंट हेलेन्स किंवा इतर ज्वालामुखीचा उल्लेख असावा.) |
| ५) | फिलिपाइन्स | र) | ज्वालामुखीय बोंब (अचूक, कारण फिलिपाइन्स पॅसिफिक अग्निकंकणात आहे आणि ज्वालामुखी उद्रेकात बोंब पडतात.) |
| ६) | ज्वालामुखीय पदार्थ | ल) | पॅसिफिकचे अग्निकंकण (अचूक, कारण पॅसिफिक अग्निकंकणात ज्वालामुखींमुळे विविध पदार्थ बाहेर पडतात.) |
स्पष्टीकरण: दिलेल्या पर्यायांमध्ये काही अनिश्चितता दिसते. दस्तऐवजानुसार:
- फिलिपाइन्स हे पॅसिफिक अग्निकंकणात आहे, जिथे ज्वालामुखी उद्रेकात ज्वालामुखीय बोंब (bombs) आणि इतर पदार्थ बाहेर पडतात (उदा. पिनाटूबो).
- ज्वालामुखीय पदार्थ हे पॅसिफिक अग्निकंकणातून (Ring of Fire) बाहेर पडणारे द्रवरूप (लाव्हा), घनरूप (राख, बोंब) आणि वायुरूप (धूर) पदार्थांशी संबंधित आहेत.
- इतर पर्याय (श्रीलंका, अंदमान, मॅकली, माउंट हलावाली) यांचा ज्वालामुखींसोबत थेट संबंध दस्तऐवजात स्पष्ट नाही, परंतु संदर्भ चुकीचे किंवा अपूर्ण असू शकतात.
प्र.२) अचूक सहसंबंध ओळखा :
A : विधान, R : कारण
१) A : विभंगामुळे वली पर्वताची निर्मिती होते.
R : एकमेकांविरुदध दिशेने ताण निर्माणकारी बलांमुळे विभंग निर्माण होतो.
अ) केवळ A बरोबर आहे.
आ) केवळ R बरोबर आहे.
इ) A आणि R हे दोन्ही बरोबर आहे आणि R हे A चे अचूक स्पष्टीकरण आहे.
ई) A आणि R हे दोन्ही बरोबर आहेत परंतु R हे A चे अचूक स्पष्टीकरण नाही.
उत्तर: आ) केवळ R बरोबर आहे.
स्पष्टीकरण: वली पर्वताची निर्मिती विभंगामुळे नव्हे, तर वलीकरण प्रक्रियेमुळे होते. तथापि, R हे खरे आहे कारण ताण निर्माणकारी बलांमुळे खडकांमध्ये विभंग (प्रस्तरभंग) निर्माण होतो. म्हणून A चुकीचे आणि R बरोबर आहे.
२) A : भूकंपादरम्यान बाहेर पडणाऱ्या ऊर्जेचे मापन ही भूकंपाची तीव्रता असते.
R : भूकंपाची तीव्रता मोजण्यासाठी मर्केली प्रमाण वापरतात.
अ) केवळ A बरोबर आहे.
आ) केवळ R बरोबर आहे.
इ) A आणि R हे दोन्ही बरोबर आहे आणि R हे A चे अचूक स्पष्टीकरण आहे.
ई) A आणि R हे दोन्ही बरोबर आहेत परंतु R हे A चे अचूक स्पष्टीकरण नाही.
उत्तर: इ) A आणि R हे दोन्ही बरोबर आहे आणि R हे A चे अचूक स्पष्टीकरण आहे.
स्पष्टीकरण: भूकंपाची तीव्रता ही भूकंपादरम्यान बाहेर पडणाऱ्या ऊर्जेच्या परिणामांवर आधारित असते आणि ती मर्केली प्रमाणाने मोजली जाते. R हे A चे योग्य स्पष्टीकरण आहे.
३) A : आग्नेय आशिया, जपान आणि पॅसिफिक महासागरातील बेटे ही भूकंप आणि ज्वालामुखी उद्रेकास सर्वाधिक संवेदनशील अहेत.
R : ते अग्निकंकण प्रदेशात स्‍थित आहेत.
अ) केवळ A बरोबर आहे.
आ) केवळ R बरोबर आहे.
इ) A आणि R हे दोन्ही बरोबर आहे आणि R हे A चे अचूक स्पष्टीकरण आहे.
ई) A आणि R हे दोन्ही बरोबर आहेत परंतु R हे A चे अचूक स्पष्टीकरण नाही.
उत्तर: इ) A आणि R हे दोन्ही बरोबर आहे आणि R हे A चे अचूक स्पष्टीकरण आहे.
स्पष्टीकरण: आग्नेय आशिया, जपान आणि पॅसिफिक महासागरातील बेटे हे पॅसिफिकच्या अग्निकंकण (Ring of Fire) क्षेत्रात येतात, जिथे भूकंप आणि ज्वालामुखी उद्रेक वारंवार होतात. R हे A चे योग्य कारण आहे.
प्र.३) अचूक गट ओळखा :
उत्तर:
| क्र. | अ (वलीचे प्रकार) | चित्र – व (भूरूपे) | क्र. |
|---|---|---|---|
| १) | सममित वली | म) हिमालय | ३) |
| २) | समनतिक वली | व) ब्लॅक फॉरेस्ट | १) |
| ३) | उलथलेली वली | भ) व्हॉसजेस | २) |
| ४) | आडवा विभंग | य) सातपुडा | ४) |
| क्र. | क (खचदरी) | चित्र – ड (ज्वालामुखीय भूरूपे) | क्र. |
|---|---|---|---|
| १) | नर्मदा दरी | ड) ज्वालामुखीय काहील | १) |
| २) | आफ्रिकेची दरी | ढ) विवर सरोवर | २) |
| ३) | तापी दरी | ई) खंगारक शंकू | ३) |
| ४) | ऱ्हाईन दरी | ऍ) लाव्हा पठार | ४) |
प्र. ४) भौगोलिक कारणे लिहा :
१) मृत ज्वालामुखी मध्येविवर सरोवराची निर्मिती होते.
उत्तर: कारण: मृत ज्वालामुखीमध्ये उद्रेक थांबल्यानंतर त्याच्या मुखात किंवा काहिलीत (caldera) पावसाचे पाणी साठते. कालांतराने हे पाणी स्थिर राहून विवर सरोवर तयार होते. उदाहरणार्थ, ज्वालामुखीय विवरात पाणी भरल्याने अशी सरोवरे निर्माण होतात.
२) हिमालयात राहणारे लोक भूकंपाला अधिक संवेदनशील असतात.
उत्तर: कारण: हिमालयाची निर्मिती भूविवर्तनकी हालचालींमुळे (टेक्टॉनिक प्लेट्सच्या टक्कर) झाली आहे. हा प्रदेश इंडियन आणि युरेशियन प्लेट्सच्या सीमेवर आहे, जिथे भूकवचात सतत ताण निर्माण होतो आणि भूकंप होण्याची शक्यता जास्त असते.
३) भूपृष्ठ लहरींना भूकंपछाया प्रदेश नसतो.
उत्तर: कारण: भूपृष्ठ लहरी (L waves) या पृथ्वीच्या पृष्ठभागावरून प्रवास करतात आणि त्यांचे वक्रीभवन किंवा अवरोध होत नाही. प्राथमिक (P) आणि दुय्यम (S) लहरी पृथ्वीच्या अंतर्गत भागातून जातात आणि छाया प्रदेश निर्माण करतात, परंतु भूपृष्ठ लहरींसाठी असा कोणताही अवरोध नसतो.
४) मृदू खडकांना वळ्या पडतात, तर कठीण खडकात विभंग होतो.
उत्तर: कारण: मृदू आणि लवचिक खडक दाब निर्माणकारी बलांना झुकतात आणि वळ्या (folds) तयार करतात, तर कठीण आणि ठिसूळ खडक ताण किंवा दाब सहन करू शकत नाहीत, त्यामुळे ते तुटतात आणि त्यात भेगा किंवा विभंग (faults) निर्माण होतात.
५) वळ्या ह्या खडकाची ताकद आणि बलांच्या तीव्रतेवर अवलंबून असतात.
उत्तर: कारण: वळ्यांचे स्वरूप खडकाच्या लवचिकतेवर (elasticity) आणि त्यावर कार्य करणाऱ्या बलांच्या तीव्रतेवर (intensity) अवलंबून असते. मृदू खडकांना मोठ्या बलामुळे वळ्या पडतात, तर कठीण खडक तुटतात. बलाचा कालावधी आणि दिशाही वळ्यांच्या आकारावर परिणाम करते.
प्र. ५) सविस्‍तर उत्‍तरे लिहा :
१) विभंगाचे विविध प्रकार स्पष्ट करा.
उत्तर: विभंग (Faults) म्हणजे खडकांच्या स्तरांमध्ये ताण किंवा दाबामुळे भेगा पडून त्यांचे विस्थापन होणे. हे विस्थापन वेगवेगळ्या दिशांनी होऊ शकते. त्यानुसार विभंगाचे खालील प्रकार आहेत:
- सामान्य विभंग (Normal Fault): खडकाचा एक भाग विभंग प्रतलाच्या संदर्भाने खाली सरकतो. यात विभंग प्रतल आकाशाभिमुख असते. हे ताण निर्माणकारी बलांमुळे होते. उदा. खचदरी (rift valley).
- उत्क्रम किंवा विरुद्ध विभंग (Reverse Fault): खडकाचा एक भाग विभंग प्रतलाच्या संदर्भाने वर उचलला जातो. यात विभंग प्रतल भूमी-अभिमुख असते. हे दाब निर्माणकारी बलांमुळे होते.
- कातर विभंग (Strike-Slip Fault): खडकाच्या स्तरांची हालचाल क्षितिज समांतर दिशेने होते, ऊर्ध्व किंवा अधो दिशेने नाही. उदा. कॅलिफोर्नियातील सॅन अँड्रियास फॉल्ट.
- प्रणोद विभंग (Thrust Fault): विभंग प्रतलाचा कोन 45° पेक्षा कमी असतो आणि खडकाचा एक भाग दुसऱ्या भागावर सरकतो. हे दाबामुळे होते.
या विभंगांमुळे गट पर्वत आणि खचदरीसारखी भूरूपे तयार होतात.
२) ज्वालामुखी उद्रेकातून निर्माण होणाऱ्या विविध भूरूपंचे उदाहरणासह स्पष्टीकरण लिहा.
उत्तर: ज्वालामुखी उद्रेकातून बाहेर पडणारा लाव्हा, राख आणि इतर पदार्थ थंड होऊन विविध भूरूपे निर्माण करतात:
- लाव्हा घुमट: ज्वालामुखीच्या मुखात लाव्हा थंड होऊन घुमटाकार टेकडी बनते. उदा. आम्ल लाव्हापासून तीव्र उताराचे घुमट.
- लाव्हा पठार: भेगीय उद्रेकातून पसरलेल्या लाव्हापासून विस्तृत पठार तयार होते. उदा. भारतातील दख्खन पठार (डेक्कन ट्रॅप).
- ज्वालामुखीय काहील (Caldera): उद्रेकानंतर मोठा खळगा तयार होतो, जो कालांतराने पाण्याने भरतो. उदा. क्राकाटोआ काहील.
- विवर सरोवर: ज्वालामुखीय विवरात पाणी साठून सरोवर बनते. उदा. मृत ज्वालामुखीतील सरोवरे.
- ज्वालामुखीय खुंटा: मुखात लाव्हा थंड होऊन खुंटासारखी रचना बनते.
- खंगारक शंकू: राख आणि खंगारक पदार्थांच्या साच्याने शंकू तयार होतो. उदा. इटलीतील नुओवो पर्वत.
- संमिश्र शंकू: लाव्हा आणि राखेच्या एकावर एक स्तरांमुळे बनतो. उदा. सेंट हेलेन्स (अमेरिका).
३) भूकंपछायेचा प्रदेश ही संकल्‍पना स्पष्ट करा.
उत्तर: भूकंपछाया प्रदेश म्हणजे असा क्षेत्र जिथे भूकंपाच्या काही लहरी (P किंवा S) पोहोचत नाहीत. भूकंप लहरींचे तीन प्रकार आहेत: प्राथमिक (P), दुय्यम (S) आणि भूपृष्ठ (L). P लहरी सर्व माध्यमांतून (घन, द्रव) जातात, तर S लहरी फक्त घन माध्यमांतून प्रवास करतात. पृथ्वीच्या अंतर्गत स्तरांमुळे (बाह्य मध्यक द्रव आहे) या लहरींचे वक्रीभवन होते. अपिकेंद्रापासून 105° ते 140° अंतरादरम्यान S लहरी पोहोचत नाहीत, कारण त्या द्रव मध्यकातून जाऊ शकत नाहीत, तर P लहरी पोहोचतात. हा प्रदेश भूकंपछाया प्रदेश म्हणून ओळखला जातो. L लहरी फक्त पृष्ठभागावरून जातात, त्यामुळे त्यांचा छाया प्रदेश नसतो.
४) ज्वालामुखीय पदार्थांवर टीप लिहा.
उत्तर: ज्वालामुखी उद्रेकातून तीन प्रकारचे पदार्थ बाहेर पडतात:
- द्रवरूप: मॅग्मा (अंतर्गत) आणि लाव्हा (पृष्ठभागावर). यात सिलीकाच्या प्रमाणानुसार आम्ल लाव्हा (घट्ट, संथ) आणि अल्कली लाव्हा (पातळ, प्रवाही) असे प्रकार आहेत.
- घनरूप: ज्वालामुखीय धूळ, राख, सकोणाश्म (टोकदार तुकडे), ज्वालामुखीय बॉम्ब (हवेत फेकलेले तुकडे). उदा. क्राकाटोआ उद्रेकात 25 घनकिमी राख बाहेर पडली.
- वायुरूप: धूर, वाफ आणि ज्वलनशील वायू, ज्यामुळे फुलकोबी ढग आणि ज्वाला तयार होतात.
या पदार्थांमुळे विविध भूरूपे (लाव्हा पठार, शंकू) तयार होतात आणि पर्यावरणावर परिणाम होतो.
प्र. ६) फरक स्पष्ट करा :
१) वलीकरण आणि विभंग
उत्तर:
- वलीकरण: खडकांवर दाब निर्माणकारी बलांमुळे वळ्या (folds) तयार होतात. हे मंद हालचाल आहे आणि पर्वत निर्मितीशी संबंधित आहे. उदा. हिमालय.
- विभंग: ताण निर्माणकारी बलांमुळे खडक तुटतात आणि भेगा (faults) तयार होतात. यात विस्थापन होते. उदा. खचदरी.
२) सामान्य विभंग आणि उलटा विभंग
उत्तर:
- सामान्य विभंग: खडकाचा एक भाग खाली सरकतो, विभंग प्रतल आकाशाभिमुख असते. ताणामुळे होते.
- उलटा विभंग: खडकाचा एक भाग वर उचलला जातो, विभंग प्रतल भूमी-अभिमुख असते. दाबामुळे होते.
३) अभिनती आणि अपनती
उत्तर:
- अभिनती: वलीचा मध्यभाग खाली असतो आणि भुजा मध्याकडे उतरतात.
- अपनती: वलीचा मध्यभाग वर असतो आणि भुजा अधोमुखी असतात.
४) सममित वली आणि असममित वली
उत्तर:
- सममित वली: अक्षीय प्रतल ऊर्ध्वगामी आणि भुजांचा उतार समान असतो.
- असममित वली: अक्षीय प्रतल कललेले आणि भुजांचे कोन असमान असतात.
५) मर्केली प्रमाण आणि रिश्टर प्रमाण
उत्तर:
- मर्केली प्रमाण: भूकंपाची तीव्रता (परिणाम) मोजते, रेषीय मापन.
- रिश्टर प्रमाण: भूकंपाची महत्ता (ऊर्जा) मोजते, लॉग मापन, 1 अंक वाढला तर 32 पटीने ऊर्जा वाढते.
६) मंद हालचाली आणि शीघ्र हालचाली
उत्तर:
- मंद हालचाली: हळूहळू होतात, उदा. पर्वत निर्मिती, खंड उचलणे (वलीकरण, ऊर्ध्वगामी हालचाल).
- शीघ्र हालचाली: तात्काळ होतात, उदा. भूकंप, ज्वालामुखी उद्रेक.
प्र.७) आकृती काढा:
- वळ्यांचे प्रकार: सममित, असममित, उलथलेली, आडवी, समनतिक वळ्यांचे चित्र.
- विभंगाचे प्रकार: सामान्य, उत्क्रम, कातर, प्रणोद विभंगांचे चित्र.
- भूकंपछाया प्रदेश: P आणि S लहरींचा छाया प्रदेश दर्शवणारी पृथ्वीची आकृती.
- ज्वालामुखीय भूरूपे: लाव्हा घुमट, पठार, काहील, विवर सरोवर, खुंटा, खंगारक शंकू, संमिश्र शंकू.
Leave a Reply