महासागर साधनसंपत्ती
प्रस्तावना
महासागर हे पृथ्वीवरील सर्वात मोठे नैसर्गिक संसाधन आहेत, ज्यांचा उपयोग मानवाने शतकानुशतके केला आहे. या अध्यायात महासागरांचा शोध, त्यांची तळरचना, साधनसंपत्ती, उपयोग आणि प्रदूषण याबाबत सविस्तर माहिती देण्यात आली आहे. महासागर हे मानवाच्या अन्न, ऊर्जा, खनिजे आणि व्यापार यासाठी महत्त्वाचे आहेत, पण त्यांचे संरक्षण देखील गरजेचे आहे.
१. महासागराचा शोध आणि त्याची भूमिका
मागील हजारो वर्षातील महत्त्वाच्या शोध मोहिमा
- १५वे शतक: युरोपियन खलाशांनी (उदा. वास्को द गामा, कोलंबस) नवीन प्रदेशांचा शोध सुरू केला, ज्यामध्ये महासागरांचा मोठ्या प्रमाणात वापर झाला.
- १९वे शतक (१८७२-१८७६): ब्रिटिश जहाज “चॅलेंजर” ने जगभरचा प्रवास करून खोल समुद्रातील जीवसृष्टी आणि तळाबाबत माहिती गोळा केली.
- १९२० पासून: प्रतिध्वनी आरेखक (SONAR) यंत्राचा वापर सुरू झाला, ज्याने सागर तळाचे नकाशे बनवण्यास मदत झाली.
- आधुनिक काळ: अनेक देशांनी सागरी संशोधनात सहभाग घेतला, ज्यामुळे महासागराबाबतचे ज्ञान वाढले.
प्रमुख खंडांचा, देशांचा आणि बेटांचा शोध
- युरोपियन खलाशांनी महासागरांचा वापर करून अमेरिका, ऑस्ट्रेलिया, आशियातील बेटे (उदा. इंडोनेशिया) यांचा शोध लावला.
- जलमग्न पर्वतरांगांमधील शिखरे समुद्रपातळीवर येऊन बेटे (उदा. मादागास्कर, हवाई) तयार झाली.
संस्कृती, धर्म आणि व्यापार यांचा प्रसार
- महासागरांमुळे व्यापारी मार्ग (उदा. अटलांटिक सागरीमार्ग) विकसित झाले, ज्यामुळे संस्कृतींचा (उदा. भारतीय संस्कृती आणि युरोप) आणि धर्मांचा (उदा. बौद्ध धर्म) प्रसार झाला.
- सिल्क रोड आणि मसाल्यांचा व्यापार यामुळे आर्थिक संबंध बळकट झाले.
महासागरांची भूमिका
- महासागरांनी नवीन प्रदेशांचा शोध, संसाधनांचा वापर आणि जागतिक संपर्क वाढवला.
- त्यांनी मानवाच्या कुतूहलाला प्रोत्साहन दिले आणि शास्त्रीय अभ्यासाला चालना दिली.
२. सागर तळरचना
सागर तळरचना ही भूपृष्ठाप्रमाणेच विविध भूरूपांनी बनलेली आहे. ती खालीलप्रमाणे विभागली जाते:
अ) भूखंड मंच (समुद्रबुड जमिन)
- वर्णन: किनाऱ्यालगत असलेला जलमग्न भूखंडाचा भाग, उथळ (१८०-२०० मी.), रुंद आणि मंद उताराचा.
- विस्तार: सागरतळाच्या ७.६% क्षेत्र व्यापते.
- लक्षणे: सूर्यप्रकाश पोहोचतो, प्लवकसंपन्न, उदा. आर्क्टिकमधील १५०० किमी. रुंद भाग.
- संसाधने: मासेमारी (ग्रँड बँक), खनिज तेल (मुंबई हाय), हिरे, सोने, फॉस्फराईट.
आ) खंडान्त उतार
- वर्णन: भूखंड मंचानंतर तीव्र उतार (२०-५० अंश), खोली २००-४,००० मी.
- विस्तार: ८.५% सागरतळ व्यापते.
- लक्षणे: गाळाचे संचयन मर्यादित, मिथेन हायड्रेट (कृष्णा-गोदावरी खोरे).
- भूरूपे: सागरी घळ्या (उदा. कांगो).
इ) सागरी मैदाने
- वर्णन: खंडान्त उतारानंतर विस्तृत मंद उताराचे मैदाने, ६६% सागरतळ व्यापते.
- लक्षणे: जलमग्न उंचवटे, पर्वत, ज्वालामुखीय आणि भूविवर्तनिक प्रक्रियांमुळे तयार.
- संसाधने: मँगनीज खडे (वाटाण्यापासून बटाट्यापर्यंत आकार), लोह, निकेल.
ई) सागरी गर्ता
- वर्णन: खोल, अरुंद आणि तीव्र उताराचे भाग, उदा. मरियाना गर्ता (११ किमी.), जावा गर्ता (७.७ किमी.).
- लक्षणे: भूकंपप्रवण आणि ज्वालामुखी क्षेत्र, माहिती मर्यादित.
- महत्त्व: आतापर्यंत फक्त तीन माणसे ६,००० मी. खाली पोहोचली.
उ) जलमग्न रांगा आणि पठार
- वर्णन: पर्वतरांगा (हजारो किमी. लांब) आणि सपाट शिखराचे पठार (उदा. छागोस पठार).
- लक्षणे: काही शिखरे बेटे बनतात (उदा. मादागास्कर, हवाई).
- महत्त्व: नवीन जीवसृष्टीचा अभ्यास, पर्यावरणीय संवर्धन.
सागरी बेटांचे प्रकार
- खंडीय बेटे: मादागास्कर.
- ज्वालामुखीय बेटे: हवाई.
- प्रवाळ बेटे: ॲलडॅब्रा.
३. महासागरीय संसाधने
१) जैविक साधनसंपत्ती
- वर्णन: सागरातील वनस्पती आणि प्राणी (मासे, शंख, शैवाल, प्रवाळ).
- उदाहरणे: ग्रेट बॅरियर रिफ (ऑस्ट्रेलिया), खारफुटी (सुंदरबन).
- उपयोग: अन्न (मासे), औषधे (प्रवाळ), इंधन (खारफुटी लाकूड).
- प्लवक: सूक्ष्म प्राणी (देवमाशाचे खाद्य).
२) अजैविक साधनसंपत्ती
- वर्णन: खनिजे, खनिज तेल, मीठ.
- उदाहरणे: मँगनीज खडे, युरेनियम, जिप्सम (बांधकामासाठी).
- साठे: मुंबई हाय (तेल), सागरी मैदाने (धातू).
४. महासागरांचे इतर उपयोग
अ) ऊर्जा
- भरती-ओहोटी ऊर्जा: २०१६ मध्ये फंडी उपसागरात ५०० घरांसाठी वीजनिर्मिती.
- औष्णिक ऊर्जा: तापमान फरकावर आधारित (बेल्जियम, क्युबा).
आ) पिण्याचे पाणी
- निक्षारीकरण: सागरीजलातून मीठ काढून गोडे पाणी (सौदी अरेबिया, भारत).
- मर्यादा: खर्चिक, पर्यावरणीय नुकसान (जीवांचा मृत्यू).
इ) व्यापार आणि वाहतूक
- महत्त्व: जलवाहतूक स्वस्त, अटलांटिक मार्ग सर्वांत व्यस्त.
ई) सागरी पर्यटन
- प्रकार: नौकाविहार, स्कूबा डायव्हिंग.
- मर्यादा: पर्यावरणावर परिणाम.
५. मालकी आणि नियम
- सागराचा कायदा (UNCLOS १९८२): महासागर कोणाच्याही मालकीचे नाहीत.
- प्रादेशिक क्षेत्र: किनारपट्टीपासून १२ नाविक मैल.
- विशेष आर्थिक क्षेत्र (EEZ): २०० नाविक मैल, संसाधन वापराचा अधिकार.
६. सागरी प्रदूषण
- कारणे: तेलगळती, कचरा, अणुचाचण्या, प्लॅस्टिक (मरियाना गर्तेतील पिशवी).
- परिणाम: जीवांचा नाश, अन्नसाखळी बिघडणे, मानव आरोग्याला धोका.
७. महत्त्वाच्या मुद्दे
- महासागर हे भविष्यातील अन्न, ऊर्जा आणि खनिजांचे स्रोत आहेत.
- शाश्वत विकास आणि प्रदूषण नियंत्रण आवश्यक आहे.
Leave a Reply