अपक्षरणाची कारके
प्रस्तावना
भूरूपे ही निसर्गातील विशिष्ट प्रक्रिया आणि कारकांद्वारे तयार होतात. महाराष्ट्रातील अनेक ठिकाणांची नावे (उदा. घाट, दरी) भूरूपांशी संबंधित आहेत. अपक्षरण आणि संचयन या दोन मुख्य प्रक्रिया भूरूपांच्या निर्मितीत महत्त्वाची भूमिका बजावतात. नदी, सागरी लाटा, वारा, भूजल आणि हिमनदी ही अपक्षरणाची प्रमुख कारके आहेत. या कारकांमुळे खडकांचे विदारण, उचलणे, वहन आणि संचयन होऊन विविध भूरूपे तयार होतात. या प्रकरणात या कारकांचे कार्य आणि त्यातून निर्माण होणारी भूरूपे सविस्तर समजून घेतली जातील.
१. अपक्षरण आणि संचयनाची संकल्पना
- अपक्षरण: खडकांचे विदारण, उचलणे आणि वहन करणे या प्रक्रिया अपक्षरणात येतात. ही प्रक्रिया प्रदीर्घ कालावधीत घडते.
- संचयन: अपक्षरित पदार्थांचे नवीन ठिकाणी जमा होणे संचयन म्हणतात. हे कारकांच्या प्रवाहाच्या वेगावर अवलंबून असते.
- प्रभावी घटक: हवामान, खडकांचा प्रकार, उतार, अडथळे आणि अपक्षरणाची तीव्रता यांमुळे भूरूपे बदलतात.
२. अपक्षरणाची कारके आणि त्यांची भूरूपे
२.१ नदीचे कार्य
प्रक्रिया: नदीच्या गतिज ऊर्जेमुळे खडकांचे अपक्षरण, वहन आणि संचयन होते.
अपक्षरणकरी भूरूपे:
- घळई (Canyon): पर्वतीय भागात नदीचा वेग जास्त असल्याने तळाचे खनन होते. उदा. उल्हास आणि नर्मदा नदीची घळई.
- V आकाराची दरी: कालांतराने काठांचे खनन वाढते, वी आकार प्राप्त होतो.
- धबधबा: उतारावरून पाणी खाली पडून खडकांचे खनन होते. उदा. जोग धबधबा (शरावती नदी).
- कुंभगर्ता (Potholes): नदीपात्रात दगड अडकून वेधन प्रक्रियेतून खळगे तयार होतात. उदा. निघोज (कुकडी नदी).
- सन्निघर्षण: खडकांचे तुकडे एकमेकांवर आदळून गोलाकार होतात.
संचयनकरी भूरूपे:
- पंखाकृती मैदान: उगमाजवळ दगडगोटे संचयित होतात.
- पूरमैदान: नदीच्या मंद गतीमुळे सुपीक माती जमा होते.
- त्रिभुज प्रदेश (Delta): मुखाजवळ अवसाद संचयित होऊन त्रिकोणी आकार तयार होतो. उदा. गंगा त्रिभुज प्रदेश.
- नालाकृती सरोवर: नागमोडी वळणे सोडून सरळ मार्ग तयार होतो.
विशेष: नदीचा प्रवाह बदलल्यास बाह्यवळणावर अपक्षरण आणि आतील बाजूस संचयन होते.
२.२ सागरी लाटांचे कार्य
प्रक्रिया: लाटांचे अपघर्षण आणि द्रावण प्रक्रिया किनारी भागात कार्यरत असतात.
अपक्षरणकरी भूरूपे:
- सागरी कडा: तीव्र उतारावर लाटा आपटून तयार होतात.
- सागरी गुहा: मृदू खडकांची झीज होऊन पोकळी तयार होते.
- सागरी कमान: दोन गुहा मिळून कमान बनते, छत कोसळल्यास सागरी स्तंभ तयार होतो.
- तरंगघर्षित मंच: कड्याच्या पायथ्याशी सपाट मंच तयार होतो.
संचयनकरी भूरूपे:
- पुळण: वाळूचे संचयन किनाऱ्यालगत होते. उदा. मरिना पुळण (चेन्नई).
- वाळूचा दांडा: भूशिरातून वाळू संचयित होऊन दांडा तयार होतो.
- कायल/खाजण: वाळूच्या दांड्यामुळे समुद्राचा भाग बंद होतो. उदा. चिल्का सरोवर.
२.३ वाऱ्याचे कार्य
प्रक्रिया: शुष्क प्रदेशात वारा सुटे पदार्थ उचलतो आणि वहन करतो.
अपक्षरणकरी भूरूपे:
- अपवहन खळगे: वाऱ्याने खडकांची झीज होऊन खळगे तयार होतात. उदा. कतार खळगा (इजिप्त).
- वातघृष्ट खडक: खडक गुळगुळीत होतात.
- भूछत्र खडक: पायथ्यापेक्षा मध्य भागाचे अपक्षरण जास्त होते.
- यारदांग: मृदू खडकांची झीज होऊन पन्हाळी आकार बनतो.
संचयनकरी भूरूपे:
- बारखाण: वाऱ्याच्या दिशेत चंद्रकोरीसारखा आकार. उदा. राजस्थान वाळवंट.
- सैफ टेकड्या: वाऱ्याच्या दिशेस समांतर लांब टेकड्या.
- वालुकागिरी: वाळूच्या टेकड्या तयार होतात.
- लोएस मैदान: सूक्ष्म वाळूचे संचयन, सुपीक मैदान बनते.
२.४ भूजलाचे कार्य
प्रक्रिया: चुनखडकात भूजल द्रावणाद्वारे कार्य करते.
अपक्षरणकरी भूरूपे:
- विलयन विवरे: भेगा मोठ्या होऊन खळगे तयार होतात.
- गुहा: खडकात पाणी साचून मोठ्या गुहा बनतात. उदा. मेघालयातील २३ किमी लांबीची गुहा.
संचयनकरी भूरूपे:
- अधोमुखी लवणस्तंभ: छतापासून तळाकडे वाढणारा स्तंभ.
- ऊर्ध्वमुखी लवणस्तंभ: तळापासून छताकडे वाढणारा स्तंभ.
- सलग लवणस्तंभ: दोन्ही मिळून एकत्रित स्तंभ बनतो.
२.५ हिमनदीचे कार्य
प्रक्रिया: बर्फाचे घनरूपात अपक्षरण आणि संचयन होते.
अपक्षरणकरी भूरूपे:
- मेषशिला: उगम गुळगुळीत, खालचा भाग खडबडीत.
- U आकाराची दरी: तळ आणि काठाचे अपक्षरण.
- हिमगव्हर: खोल खळगे, आराम खुर्चीसारखे.
- गिरीशृंग: तीन हिमगव्हर मिळून शिंगासारखा आकार. उदा. मॅटरहॉर्न (स्वित्झर्लंड).
संचयनकरी भूरूपे:
- हिमोढगिरी: भरड गाळाचे ढिग तयार होतात.
- हिमकटक: लांबट टेकड्या.
- आगंतुक खडक: दूरवरून वाहून आणलेले खडक.
- अंत्य हिमोढ: मुखाजवळ संचयित होतो.
३. भूरूपांच्या निर्मितीतील नियंत्रक घटक
- हवामान: उष्ण, दमट हवामानात भूजलाचे कार्य प्रभावी.
- खडकांचा प्रकार: चुनखडकात कार्स्ट भूरूपे, मृदू खडकात झीज जास्त.
- उतार: तीव्र उतारावर अपक्षरण, मंद उतारावर संचयन.
- अडथळे: वाऱ्याचा वेग मंदावल्यास संचयन होते.
४. महत्त्व आणि उपयुक्तता
- नदीच्या संचयनाने शेतीसाठी सुपीक माती (पूरमैदान).
- सागरी किनाऱ्यांचे व्यवस्थापन (पुळण, दांड्यांचे संरक्षण).
- वाऱ्याचे संचयन सुपीक लोएस मैदान देते.
- हिमनदीच्या संचयनातून पाण्याचे साठे.
Leave a Reply