Notes Chapter 2 भूगोल Class 11 Bhugol Maharashtra Board Marathi Medium

विदारण आणि विस्तृत झीज

१. परिचय

• परिभाषा: पृथ्वीवरील खडकांचे तुकडे होणे (विदारण), त्यांचे वाहन आणि संचयन (विस्तृत झीज) या प्रक्रिया भूपृष्ठावरील बाह्य प्रक्रियांचा भाग आहेत.
• महत्त्व: माती, खनिजसमृद्धी आणि विविध भूरूपे (उदा. त्रिभुज प्रदेश, पुळण) यांची निर्मिती होते.
• संदर्भ: या प्रक्रिया हवामान, पाणी, तापमान, दाब, वनस्पती, प्राणी आणि मानवी हस्तक्षेप यांच्यावर अवलंबून आहेत.

२. खडकांचे प्रकार आणि उत्पत्ती

खडकांचे तीन मुख्य प्रकार:

1. अग्निजन्य खडक:
   • उत्पत्ती: ज्वालामुखीतील लाव्हारसाचे घनीभवन (उदा. बेसाल्ट, ग्रेनाइट).
   • वैशिष्ट्य: हे पृथ्वीवरील प्रथम खडक आहेत.
2. स्तरित खडक:
   • उत्पत्ती: खडकांचे लहान तुकडे वाहून नेणे, दाबाने संचयित होऊन निर्मिती (उदा. वालुकाश्म, कोनी वालुकाश्म).
   • वैशिष्ट्य: जैविक घटक (शिंपले, मासे) मिसळतात.
3. रूपांतरित खडक:
   • उत्पत्ती: अग्निजन्य आणि स्तरित खडकांवर उष्णता व दाब पडून रूपांतर (उदा. क्वार्टझाइट).

उत्पत्तीचा क्रम (आकृती २.१ चा आधार):

• मॅग्मा कोठी → लाव्हा → अग्निजन्य खडक → विदारण आणि वहन → संचयन → स्तरित खडक → रूपांतरित खडक.

प्रश्नोत्तरे:

1. आकृतीत दाखविलेले खडक: अग्निजन्य, स्तरित, रूपांतरित.
2. क्रम: मॅग्मा → अग्निजन्य → स्तरित → रूपांतरित.
3. स्तरित खडकाची निर्मिती: खडकाचे तुकडे वाहून संचयित होऊन दाबाने वालुकाश्म तयार होते.
4. खडक तुटण्याचे घटक: पाणी, तापमान, दाब, हवामान.
5. सहज तुटणारा खडक: स्तरित खडक (कारण जोड किंवा स्तरांमुळे कमकुवत).

३. विदारण (Weathering)

परिभाषा: भूपृष्ठावरील खडकांचे तुकडे होऊन कण सुटणे आणि झीज होणे याला विदारण म्हणतात.

प्रकार:

1. कायिक विदारण (Physical Weathering):
   • गोठण-वितळण विदारण: पाणी भेगांमध्ये शिरून गोठते, आकारमान वाढते, भेगा रुंदावतात आणि खडक तुटतो. (उच्च अक्षवृत्तीय, पर्वतीय प्रदेशात.)
   • कणीय विदारण: तापमानातील दैनिक बदलांमुळे खनिजे प्रसरण आणि आकुंचन पावतात, कण सुटतात. (उष्ण वाळवंटात, स्फोटांचा आवाज.)
   • खंड विखंडन: उष्णतेमुळे ग्रेनाइटचे जोड फुटून मोठे तुकडे पडतात. (दैनिक तापमान कक्षा जास्त असलेले प्रदेश.)
   • अपपर्णन: दाबमुक्त झाल्याने खडकाचा बाह्य थर सुटतो. (ग्रेनाइटमध्ये, दख्खन पठारावर घुमट.)
2. रासायनिक विदारण (Chemical Weathering):
   • जलीय अपघटन: पाण्यातील रेणूंसह खनिजांचा संयोग (सिलिकेट खनिजे असलेले अग्निजन्य खडक).
   • द्रावीकरण: कॅल्शियम, मॅग्नेशियम यांचे पाण्यात विरघळणे, आम्ल निर्मिती (चुनखडकाचे विघटन).
   • भस्मीकरण: ऑक्सिजनमुळे लोह तांबडे, ॲल्युमिनियम पिवळे होते. (गंजासारखा परिणाम.)
   • कार्बनन: कार्बन डायऑक्साइड आणि पाण्यामुळे चुनखडकाचे विघटन (आर्द्र हवामानात).
   • क्षार विदारण: क्षारांचे स्फटिकीकरण, कोरडे-दमट ऋतूंमध्ये खडक दुभंगतो (सागरी किनारे, हरेश्वर.)
3. जैविक विदारण (Biological Weathering):
   • वनस्पतींची मुळे भेगा रुंदावतात.
   • शेवाळ, हरिता, जिवाणू रासायनिक आणि कायिक प्रक्रिया तीव्र करतात.
   • बिळ करणारे प्राणी फटी वाढवतात.

कारक:

• पाणी: भेगा रुंदावणे, रासायनिक प्रक्रिया (गोठण-वितळण).
• तापमान: प्रसरण-आकुंचन, रासायनिक प्रक्रियेचा वेग वाढवणे.
• दाब: अपपर्णन.
• हवाप्रदूषण: नायट्रोजन ऑक्साइड, सल्फर डायऑक्साइडमुळे आम्ल पर्जन्य, ऐतिहासिक वास्तूंचे नुकसान (ताजमहल, पार्थेनॉन).
• मानव: खनिज उत्खनन, रस्ते, सुरुंग (नैसर्गिक प्रक्रिया जलद).

प्रभाव:

• खडक कमकुवत होतात, आकार बदलतो.
• माती आणि खनिजसमृद्धी तयार होते.

प्रश्नोत्तरे:

• गोठण-वितळण वाळवंटात प्रभावी नाही कारण पाण्याची कमतरता.
• जैविक विदारण: कायिक (मुळे) आणि रासायनिक (शेवाळ).

४. विस्तृत झीज (Mass Wasting)

परिभाषा: गुरुत्व बलाने पदार्थांचे उतारावरून खाली सरकणे, पाणी, बर्फ किंवा वाऱ्याशिवाय.

प्रकार:

1. कोसळणे: खडकांचे उतारावरून अचानक पडणे (खडकाळ प्रदेश).
2. सरकणे: मातीची संथ हालचाल (डोंगराच्या माथ्याकडील भाग).
3. स्खलन: माती आणि खडकांचे अचानक उतारावरून खाली येणे (मुसळधार पावसात).
4. वाहणे: पाण्याबरोबर पदार्थांचे वहन (प्रवाहात गाव गाडले).
5. पंकप्रवाह: माती पाण्याने संपृक्त होऊन जलद हालचाल (आर्द्र प्रदेश).
6. मातलोट: संथ गतीने मातीची हालचाल (अल्पाईन, मिलीमीटरमध्ये).
7. भूस्खलन: माती, खडकांचे एकत्रित अचानक सरकणे (हिमालय).

कारक:

• भू-उतार आणि उतार: तीव्र उतारावर जलद, मंद उतारावर संथ.
• गुरुत्व बल: पदार्थांना खाली खेचते.
• पाणी: माती जलसंपृक्त करून घर्षण कमी करते (मुसळधार पाऊस).
• कमकुवत पदार्थ: जोड असलेले किंवा मृत्तिका खनिजे.
• मानवी हस्तक्षेप: वृक्षतोडी, बांधकाम, वणवे.

उदाहरण: माळीन (पुणे), २०१४ चे चिखल स्खलन (मुसळधार पाऊस, उतार).

प्रभाव: आपत्ती (भूस्खलन), भूरूप बदल.

५. अपक्षरण आणि संचयन

• अपक्षरण: पदार्थांचे एका ठिकाणाहून दुसऱ्या ठिकाणी वहन (पाणी, हिमनदी, वारा).
• संचयन: वाहून नेण्यात आलेले पदार्थ जमा होऊन त्रिभुज प्रदेश, पुळण तयार होतात.
• महत्त्व: खनिज एकत्रिकरण (जांभाखडक, बॉक्साईट).

६. विदारण आणि विस्तृत झीज यांचा संबंध

• विदारणामुळे खडक कमकुवत होऊन तुकडे होतात, जे विस्तृत झीजेत उतारावरून सरकतात.
• अपक्षरण आणि संचयनाद्वारे भूरूपे तयार होतात.

७. महत्त्व

• माती आणि खनिजसमृद्धी निर्माण.
• भूरूपे (मैदाने, घाट) तयार होणे.
• पर्यावरणीय संतुलन आणि आपत्ती व्यवस्थापन.