Important Questions Chapter 7 भूगोल Class 11 Bhugol Maharashtra Board Marathi Medium

हिंदी महासागर – तळरचना आणि सामरिक महत्त्व

लघु प्रश्न

1. हिंदी महासागराचे नाव कोणत्या देशावरून पडले आहे?

उत्तर – भारत (हिंदुस्तान) देशावरून.

2. हिंदी महासागर क्षेत्रफळात कोणत्या क्रमांकाचा आहे?

उत्तर – तिसऱ्या क्रमांकाचा.

3. हिंदी महासागराचा किती टक्के भाग दक्षिण गोलार्धात आहे?

उत्तर – बराचसा भाग.

4. हिंदी महासागराची सरासरी खोली किती आहे?

उत्तर – 4000 मीटर.

5. मध्य हिंदी महासागरीय रांगेची सुरुवात कोठून होते?

उत्तर – गल्फ ऑफ एडनमधून.

6. नव्वद पूर्व रांग कोणत्या उपसागरात आहे?

उत्तर – बंगालच्या उपसागरात.

7. हिंदी महासागरातील सर्वात खोल गर्ता कोणती?

उत्तर – सुंदा गर्ता (7450 मी.).

8. छागोस पठारावर कोणती बेटे आहेत?

उत्तर – लक्षद्वीप, मालदीव, दिएगो गार्सिया.

9. मादागास्कर बेटाचा क्षेत्रफळ किती आहे?

उत्तर – 5.9 लाख चौ. किमी.

10. सागरी प्रवाहांवर कोणत्या वाऱ्यांचा प्रभाव पडतो?

उत्तर – मान्सून वाऱ्यांचा.

11. होर्मुझ सामुद्रधुनी कोणते समुद्र जोडते?

उत्तर – पर्शियन आखात आणि अरबी समुद्र.

12. हिंदी महासागरातील किती टक्के जागतिक तेल निर्यात होते?

उत्तर – 40 टक्के.

13. भारताला बहुधात्विक खड्यांच्या संशोधनासाठी किती क्षेत्र मिळाले?

उत्तर – 2 दशलक्ष चौ. किमी.

14. भारताच्या अर्थव्यवस्थेचा किती टक्के भाग तेल आयातीवर अवलंबून आहे?

उत्तर – 70 टक्के.

15. मलाक्का सामुद्रधुनीचे वैशिष्ट्य काय आहे?

उत्तर – जगातील सर्वात व्यस्त आणि अडथळ्यांनी भरलेली.

दीर्घ प्रश्न

1. हिंदी महासागराची भौगोलिक वैशिष्ट्ये कोणती आहेत?

उत्तर – हिंदी महासागर हा पॅसिफिक आणि अटलांटिक नंतर तिसऱ्या क्रमांकाचा महासागर असून, तो पश्चिमेस आफ्रिका, उत्तरेस व पूर्वेस आशिया, पूर्वेस ऑस्ट्रेलिया आणि दक्षिणेस दक्षिण महासागराने वेढलेला आहे. याचा बराचसा भाग दक्षिण गोलार्धात आहे आणि उत्तरेकडे आशिया खंडामुळे तो बंदिस्त आहे. याच्या तळरचनेत खंडांत उतार, पर्वतरांगा, खोरी आणि गर्ता यांचा समावेश आहे.

2. समुद्रबुड जमिनीचे महत्त्व काय आहे?

उत्तर – समुद्रबुड जमीन हा भूखंडांचा जलमग्न भाग असून, यावर आखाते, उपसागर आणि सामुद्रधुनी असतात. भारताच्या पश्चिम किनारी ही विस्तीर्ण आहे, तर पूर्व किनारी अरुंद आहे, ज्यामुळे अवसाद साठवण होते. यातील स्तरित खडक जीवाश्म इंधनांचे संभाव्य स्रोत आहेत.

3. मध्य हिंदी महासागरीय रांगेची रचना कशी आहे?

उत्तर – मध्य हिंदी महासागरीय रांग गल्फ ऑफ एडनपासून सुरू होऊन मादागास्करजवळ दोन शाखांमध्ये विभागली जाते. नैऋत्य शाखा प्रिन्स एडवर्ड बेटापर्यंत, तर आग्नेय शाखा ॲमस्टरडॅम आणि सेंट पॉल बेटापर्यंत विस्तारते. ही रांग विभंगांमुळे खंडित आहे, जसे की ओवेन आणि ॲमस्टरडॅम विभंग.

4. हिंदी महासागरातील बेटांचे प्रकार कोणते?

उत्तर – हिंदी महासागरात अरबी समुद्रातील (लक्षद्वीप, मालदीव), बंगालच्या उपसागरातील (श्रीलंका, अंदमान-निकोबार), ऑस्ट्रेलियाच्या किनारी (क्रिसमस, कोकोस) आणि अंटार्क्टिकाजवळील (प्रिन्स एडवर्ड) बेटे आहेत. मादागास्कर सर्वात मोठे बेट असून, बहुतेक बेटे प्रवाळ किंवा ज्वालामुखीय आहेत. ही बेटे भौगोलिक आणि सामरिकदृष्ट्या महत्त्वाची आहेत.

5. हिंदी महासागरातील सागरी गर्तांचे वर्णन करा.

उत्तर – हिंदी महासागरातील गर्ता मुख्यतः पूर्व सीमेकडे असून, सुंदा गर्ता (7450 मी.) आणि ओब गर्ता (6875 मी.) प्रमुख आहेत. या गर्ता भारत-ऑस्ट्रेलिया आणि पॅसिफिक भूपट्टाच्या ऱ्हास सीमेवर आहेत. भूपट्ट हालचालींमुळे हे क्षेत्र भूकंपप्रवण आहे.

6. हिंदी महासागरातील तापमान वितरणावर काय परिणाम होतो?

उत्तर – हिंदी महासागरातील तापमान मान्सून वाऱ्यांमुळे बदलते; मान्सूनपूर्व काळात दक्षिण भागात जास्त असते. नैऋत्य मान्सूनमुळे अरबी समुद्रात तापमान कमी होते, तर ईशान्य मान्सून काळात बंगालच्या उपसागरात 24°C च्या आसपास असते. हे तापमान सागरी जीवसृष्टी आणि प्रवाहांवर परिणाम करते.

7. बंगालच्या उपसागरात क्षारता कमी का आहे?

उत्तर – बंगालच्या उपसागरात गंगा आणि द्वीपकल्पीय नद्यांचा प्रचंड गोड्या पाण्याचा विसर्ग होतो. नैऋत्य मान्सूनमुळे जास्त पर्जन्य होऊन सागरी जलाची क्षारता कमी होते. यामुळे अरबी समुद्रापेक्षा येथे क्षारता नेहमीच कमी असते.

8. हिंदी महासागरातील सागरी प्रवाहांचा आकृतिबंध कसा आहे?

उत्तर – उत्तर हिंदी महासागरात मान्सून वाऱ्यांमुळे प्रवाहांची दिशा बदलते; उन्हाळ्यात घड्याळ्याच्या दिशेने आणि हिवाळ्यात विरुद्ध दिशेने. दक्षिण हिंदी महासागरात दक्षिण विषुववृत्तीय प्रवाह, मोझांबिक-अगुल्हास आणि पश्चिम ऑस्ट्रेलिया प्रवाह चक्रीय आकृतिबंध बनवतात. हा आकृतिबंध किनाऱ्याच्या आकारावर आणि वाऱ्यांवर अवलंबून आहे.

9. हिंदी महासागराचे आर्थिक महत्त्व काय आहे?

उत्तर – हिंदी महासागर आशिया, आफ्रिका आणि ऑस्ट्रेलियाला जोडतो आणि होर्मुझ, मलाक्का सामुद्रधुनींद्वारे जागतिक व्यापार सुलभ करतो. येथून 40% तेल उत्पादन आणि खनिज संसाधने (मँगनीज, निकेल) मिळतात. मालदीव, सेशल्स यांची अर्थव्यवस्था सागरी पर्यटनावर अवलंबून आहे.

10. भारताच्या दृष्टिकोनातून हिंदी महासागराचे सामरिक महत्त्व स्पष्ट करा.

उत्तर – भारताला हिंदी महासागरात मध्यवर्ती स्थान आहे, जे चाबहार बंदर आणि दिएगो गार्सियामुळे सामरिकदृष्ट्या महत्त्वाचे आहे. 70% अर्थव्यवस्था आखाती तेलावर अवलंबून असून, सागरी मार्गांची सुरक्षा भारतीय नौदलाद्वारे राखली जाते. IOR-ARC, BIMSTEC सारख्या संस्थांद्वारे भारत प्रादेशिक सहकार्य वाढवतो.