Important Questions Chapter 6 भूगोल Class 11 Bhugol Maharashtra Board Marathi Medium

महासागर साधनसंपत्ती

लघु प्रश्न

1. महासागराच्या शोधासाठी कोणत्या जहाजाचा वापर १९व्या शतकात झाला?

उत्तर: चॅलेंजर जहाजाचा.

2. सागर तळाचे नकाशे बनवण्यासाठी कोणत्या यंत्राचा वापर होतो?

उत्तर: प्रतिध्वनी आरेखक (SONAR).

3. भूखंड मंचाची खोली किती मीटर असते?

उत्तर: १८० ते २०० मीटर.

4. सागरी मैदाने सागरतळाच्या किती टक्के क्षेत्र व्यापतात?

उत्तर: ६६ टक्के.

5. जगातील सर्वांत खोल गर्ता कोणती आहे?

उत्तर: मरियाना गर्ता.

7. खंडान्त उताराचा उतार कोणत्या अंशांदरम्यान असतो?

उत्तर: २० ते ५० अंश.

8. सागरी बेटांचे कोणते प्रकार आहेत?

उत्तर: खंडीय, ज्वालामुखीय, प्रवाळ.

9. ग्रेट बॅरियर रिफ कोठे आहे?

उत्तर: ऑस्ट्रेलियाच्या ईशान्य किनाऱ्यावर.

10. सागरातील सूक्ष्म प्राण्यांना काय म्हणतात?

उत्तर: प्लवक.

11. मुंबई हायमध्ये कोणत्या संसाधनाचे साठे आहेत?

उत्तर: खनिज तेल.

12. भरती-ओहोटी ऊर्जा कशासाठी वापरली जाते?

उत्तर: वीजनिर्मितीसाठी.

13. विशेष आर्थिक क्षेत्राची लांबी किती नाविक मैल आहे?

उत्तर: २०० नाविक मैल.

14. सागरी प्रदूषणाला जबाबदार कोणता कचरा आहे?

उत्तर: प्लॅस्टिक आणि तेलगळती.

15. सागरीजलातून गोडे पाणी कशाने बनवले जाते?

उत्तर: निक्षारीकरण प्रक्रियेद्वारे.

16. अटलांटिक सागरीमार्ग कोणाला जोडतो?

उत्तर: उत्तर अमेरिका आणि पश्चिम युरोप.

दीर्घ प्रश्न

1. महासागराच्या तळरचनेचे प्रमुख भाग कोणते आहेत आणि त्यांची वैशिष्ट्ये काय आहेत?

उत्तर: महासागराच्या तळरचनेत भूखंड मंच, खंडान्त उतार, सागरी मैदाने आणि सागरी गर्ता हे प्रमुख भाग येतात. भूखंड मंच हा उथळ आणि मासेमारीसाठी महत्त्वाचा असतो, तर खंडान्त उतार तीव्र उताराचा आणि मिथेन हायड्रेटने संपन्न असतो. सागरी मैदाने विस्तृत आणि मंद उताराची असून गर्ता खोल आणि ज्वालामुखी क्षेत्रात आढळतात.

2. महासागरातील शोधमोहिमांचा इतिहास संक्षिप्तपणे सांगा.

उत्तर: १५व्या शतकापासून युरोपियन खलाशांनी महासागरांचा वापर करून नवीन प्रदेशांचा शोध घेतला, ज्यामुळे संस्कृती आणि व्यापाराचा प्रसार झाला. १९व्या शतकात शास्त्रशुद्ध अभ्यासाला सुरुवात झाली आणि १८७२-१८७६ मध्ये चॅलेंजर जहाजाने खोल समुद्राविषयी महत्त्वाची माहिती गोळा केली. आजही अत्याधुनिक तंत्रज्ञानाने सागरतळाचा अभ्यास सुरू आहे.

3. भूखंड मंच मानवासाठी का महत्त्वाचा आहे?

उत्तर: भूखंड मंच हा उथळ असल्याने सूर्यप्रकाश तळापर्यंत पोहोचतो, ज्यामुळे प्लवंक वाढतात आणि मासेमारीसाठी हे क्षेत्र संपन्न बनते. येथे खनिज तेल, नैसर्गिक वायू आणि इतर खनिजांचे साठे आहेत, ज्यामुळे अर्थव्यवस्थेला आधार मिळतो. जगातील बहुतांश मत्स्यउद्योग आणि खनिज उत्पादन यावर अवलंबून आहे.

4. सागरी गर्तांबद्दल आपले ज्ञान का मर्यादित आहे?

उत्तर: सागरी गर्ता अतिखोल आणि दुर्गम असल्याने तिथे पोहोचणे कठीण आहे, आतापर्यंत फक्त तीनच माणसे ६००० मीटर खाली गेली आहेत. त्यांचा अभ्यासासाठी अत्याधुनिक तंत्रज्ञानाची गरज असते, जे महाग आहे आणि सर्व देशांकडे उपलब्ध नाही. त्यामुळे गर्तांबद्दलची माहिती मर्यादित राहिली आहे.

5. महासागरातून मिळणारी जैविक साधनसंपत्ती काय आहे?

उत्तर: महासागरात मासे, शंख, शैवाल आणि प्रवाळ यांसारखी जैविक साधनसंपत्ती मुबलक आहे, जी अन्न आणि औषधांसाठी वापरली जाते. प्लवंक हे सूक्ष्म जीव माशांचे प्रमुख खाद्य असून सागरी अन्नसाखळीचा आधार आहेत. खारफुटी जंगले आणि प्रवाळ कट्टे हे जैवविविधतेचे केंद्र असून पर्यावरणासाठी महत्त्वाचे आहेत.

6. महासागरातील खनिजांची विपुलता कशी आहे?

उत्तर: महासागरात खनिज तेल, नैसर्गिक वायू, मँगनीज खडे आणि सोने यांसारखी खनिजे विपुल आहेत, विशेषतः भूखंड मंचावर. सागरी मैदानांवर लोह, निकेल आणि तांबे युक्त खनिजांचे खडे आढळतात, ज्यांचे भविष्यात उत्खनन शक्य आहे. मीठ, जिप्सम आणि युरेनियमयुक्त वाळूसारखी खनिजेही सागरातून मिळतात.

7. महासागरातून ऊर्जानिर्मिती कशी होते?

उत्तर: महासागरात भरती-ओहोटीच्या प्रवाहातून आणि सागरपाण्याच्या तापमान फरकातून ऊर्जा मिळवली जाते. उष्ण कटिबंधात जनित्राद्वारे औष्णिक ऊर्जा निर्माण होते, तर फंडीच्या उपसागरात भरती-ओहोटी ऊर्जेचा वापर सुरू झाला आहे. ही ऊर्जा शाश्वत आणि पर्यावरणपूरक ठरू शकते.

8. सागरी पर्यटनाचे महत्त्व काय आहे?

उत्तर: सागरी पर्यटनात नौकाविहार, स्कुबा डायव्हिंग आणि मासेमारी यांसारख्या क्रिया लोकप्रिय असून अर्थव्यवस्थेला चालना देतात. नवीन पर्यटनस्थळे आणि संशोधन केंद्र विकसित होत आहेत, ज्यामुळे रोजगार वाढतो. मात्र, यामुळे सागरी पर्यावरणावर विपरीत परिणामही होतो.

9. महासागरातील प्रदूषणाचे परिणाम काय आहेत?

उत्तर: तेलगळती, सांडपाणी आणि प्लॅस्टिकमुळे महासागर प्रदूषित होत असून जीवसृष्टी धोक्यात आहे. प्रदूषणामुळे अन्नसाखळी बिघडते आणि मानवाला मिळणारे अन्न आणि संसाधने दूषित होतात. भविष्यात हे मानवासाठीच घातक ठरू शकते.

10. भूपृष्ठावरील भूरूपे आणि सागरतळरचनेत काय साम्य आहे?

उत्तर: भूपृष्ठावर जसे पर्वत, मैदाने आणि खण आहेत, तसेच सागरतळावर जलमग्न पर्वत, सागरी मैदाने आणि गर्ता आढळतात. दोन्हीकडे भूविवर्तन आणि ज्वालामुखी क्रियांमुळे भूरूपे तयार होतात. सागरी घळ्या आणि दऱ्या हे देखील भूपृष्ठावरील नद्यांच्या खोऱ्यांशी साम्य दर्शवतात.