Important Questions Chapter 5 भूगोल Class 11 Bhugol Maharashtra Board Marathi Medium

1. जागतिक तापमानवाढीचे मुख्य कारणे कोणती आहेत?

उत्तर: जागतिक तापमानवाढीचे मुख्य कारण हरितगृह वायूंचे उत्सर्जन आहे, ज्यामध्ये कार्बन डायऑक्साइड, मिथेन आणि पाण्याची वाफ यांचा समावेश होतो. मानवनिर्मित कारणांमध्ये औद्योगिकरण, जीवाश्म इंधन ज्वलन आणि जंगलतोड महत्त्वाची आहेत, तर नैसर्गिक कारणे म्हणजे सौर ऊर्जेतील बदल आणि ज्वालामुखी उद्रेक. या सर्व घटकांमुळे वातावरणात उष्णता साठून राहून तापमान वाढते.

2. समुद्रपातळीत वाढ होण्याचे कारणे आणि परिणाम काय आहेत?

उत्तर: समुद्रपातळीत वाढ होण्याचे मुख्य कारण जागतिक तापमानवाढीमुळे हिमनद्या आणि ध्रुवीय बर्फ वितळणे आहे, ज्यामुळे पाण्याचे प्रमाण वाढते. याचा परिणाम म्हणून किनारी भागात पूर येतात, बेटे पाण्याखाली जातात (उदा. मालदीव), आणि भारतात गुजरात, मुंबईसारख्या भागात भूजल क्षारमय होते. ही वाढ सतत चालू राहिल्यास जैवविविधता आणि मानवी वस्त्यांना गंभीर धोका निर्माण होईल.

3. हिमनद्यांचे वितळणे कशामुळे होते आणि त्याचे परिणाम काय आहेत?

उत्तर: हिमनद्यांचे वितळणे जागतिक तापमानवाढीमुळे होते, ज्यामुळे बर्फनिर्मिती कमी आणि वितळण्याचे प्रमाण जास्त होते, उदा. गंगोत्री ८५० मी. मागे सरकली. यामुळे समुद्रपातळी वाढते, पाणीपुरवठा बिघडतो आणि हिमरेषा आक्रसते. याचा दीर्घकालीन परिणाम सजीवांच्या अधिवासावर आणि पाण्याच्या स्रोतांवर होऊ शकतो.

4. हरितगृह वायूंचे उत्सर्जनाचे स्रोत कोणते आहेत?

उत्तर: हरितगृह वायूंचे उत्सर्जनाचे नैसर्गिक स्रोत म्हणजे पाण्याची वाफ (बाष्पीभवन) आणि मिथेन (ओलांड, ज्वालामुखी), तर मानवनिर्मित स्रोतात औद्योगिक प्रक्रिया, वाहनांमधील ज्वलन आणि जंगलतोड यांचा समावेश होतो. कार्बन डायऑक्साइड हे सर्वात जास्त उत्सर्जित होणारे वायू असून त्याचे प्रमाण ९५% आहे. हे वायू वातावरणात उष्णता साठवून तापमानवाढीला कारणीभूत ठरतात.

5. हवामान बदलाचा कृषीवर कसा परिणाम होतो?

उत्तर: हवामान बदलामुळे पर्जन्याच्या स्वरूपात अनियमितता येते, ज्यामुळे काही ठिकाणी दुष्काळ आणि काही ठिकाणी पूर होतात, जे पीक उत्पादनावर परिणाम करते. CO₂ च्या वाढीमुळे काही ठिकाणी उत्पादन वाढते, परंतु तापमानवाढीमुळे नवीन क्षेत्रे कृषीखाली येतात. यामुळे शेतीच्या नियोजनात बदल आणि अन्नसुरक्षेवर परिणाम होतो.

6. पुराहवामानशास्त्राचा अभ्यास कशा साधनांनी केला जातो?

उत्तर: पुराहवामानशास्त्राचा अभ्यास वृक्षखोडांवरील वर्तुळांमधून केला जातो, जे आर्द्र आणि शुष्क कालावधी दर्शवतात. हिमनमुने (ग्रीनलँड, अंटार्क्टिक) आणि प्रवाळ कट्ट्यांचा वापर तापमान बदलांचे संकेत मिळविण्यासाठी होतो. हे साधन प्राचीन हवामानाबद्दल माहिती पुरवतात आणि सध्याच्या बदलांचा तुलनात्मक अभ्यास शक्य होतो.

7. जागतिक हवामान बदल रोखण्यासाठी आंतरराष्ट्रीय करार कोणते आहेत?

उत्तर: जागतिक हवामान बदल रोखण्यासाठी UNFCCC (१९९२) आणि क्योटो प्रोटोकॉल यांनी हरितगृह वायू उत्सर्जन कमी करण्याचे धोरण स्वीकारले. पॅरिस करार (२०१६) मध्ये तापमानवाढ १.५° से. पर्यंत मर्यादित ठेवण्याचे लक्ष्य निश्चित केले. मॉन्ट्रियल करार (१९८७) ओझोन संरक्षणासाठी उपाय सुचवतो.

8. हवामान बदलाचा भारतावर कसा परिणाम होतो?

उत्तर: भारतात हवामान बदलामुळे किनारी भागात समुद्रपातळी वाढत असून गुजरात, मुंबई आणि केरळ धोक्यात आहेत. पर्जन्य अनियमिततेमुळे पूर (मुंबई २००५) आणि दुष्काळ वाढतात, ज्याचा कृषीवर परिणाम होतो. सरकारने NAPCC (२००८) आणि स्वच्छ ऊर्जा निधी यांसारखे उपाय राबवले आहेत.

9. जीवनशैलीत बदल करून हवामान बदलाला कसा सामना करता येईल?

उत्तर: जीवनशैलीत बदल म्हणून पायी चालणे, सार्वजनिक वाहतूक वापरणे आणि प्लास्टिकचा वापर थांबवणे यामुळे CO₂ उत्सर्जन कमी होते. ऊर्जा बचत करणारी उपकरणे आणि वृक्षारोपण यामुळे पर्यावरण संतुलन राखले जाईल. या छोट्या पावलांमुळे हवामान बदलाचा परिणाम कमी होऊ शकतो.

10. हवामान बदल हा नेहमी मानवनिर्मित नाही, हे स्पष्ट करा.

उत्तर: हवामान बदलाला नैसर्गिक कारणे देखील जबाबदार आहेत, उदा. सौर ऊर्जेतील बदल आणि मिलन्कोव्हीच आंदोलनामुळे तापमान प्रभावित होते. ज्वालामुखी उद्रेकातून सल्फर डायऑक्साइडमुळे थंडी येते, जे मानवकृतीशिवाय घडते. म्हणून हवामान बदल नेहमी मानवनिर्मित नसून नैसर्गिक प्रक्रियाही त्यात महत्त्वाची आहेत.