Important Questions Chapter 3 भूगोल Class 11 Bhugol Maharashtra Board Marathi Medium

अपक्षरणाची कारके

लघु प्रश्न

1. नदीने तयार होणारी घळई कोणत्या प्रकारच्या प्रदेशात आढळते?

उत्तर: पर्वतीय प्रदेशात.

2. सागरी लाटांनी तयार होणारा पुळण कोणत्या भागात दिसतो?

उत्तर: किनारी भागात.

3. वाऱ्यामुळे कोणते भूरूप तयार होते ज्याला बारखाण म्हणतात?

उत्तर: वाळूच्या टेकड्या.

4. भूजलाने तयार होणारी विलयन विवरे कोणत्या खडकात आढळतात?

उत्तर: चुनखडकात.

5. हिमनदीने तयार होणारी U आकाराची दरी कोणत्या भागात आढळते?

उत्तर: उच्च अक्षांशीय प्रदेशात.

6. नदीच्या संचयनातून कोणते मैदान तयार होते?

उत्तर: पूरमैदान.

7. सागरी कमान कशामुळे तयार होते?

उत्तर: दोन सागरी गुहा मिळून.

8. वाऱ्याने तयार होणाऱ्या भूछत्र खडकांचा आकार कसा असतो?

उत्तर: छत्रीसारखा.

9. हिमनदीच्या संचयनातून हिमोढगिरी कोणत्या पदार्थापासून बनते?

उत्तर: भरड गाळापासून.

10. नदीच्या मुखाजवळ कोणता त्रिकोणी आकार तयार होतो?

उत्तर: त्रिभुज प्रदेश.

11. सागरी लाटांचे अपघर्षण कोणत्या भूरूपाला कारणीभूत आहे?

उत्तर: तरंगघर्षित मंच.

12. भूजलाने तयार होणारा सलग लवणस्तंभ कसा बनतो?

उत्तर: अधोमुखी आणि ऊर्ध्वमुखी स्तंभ मिळून.

13. वाऱ्याच्या संचयनातून कोणते सुपीक मैदान तयार होते?

उत्तर: लोएस मैदान.

14. हिमनदीने उखडलेले खडक कोणत्या नावाने ओळखले जातात?

उत्तर: आगंतुक खडक.

15. नदीच्या नागमोडी वळणातून कोणते भूरूप तयार होते?

उत्तर: नालाकृती सरोवर.

दीर्घ प्रश्न

1. नदीच्या अपक्षरण आणि संचयन प्रक्रियेमुळे कोणती भूरूपे तयार होतात, हे स्पष्ट करा.

उत्तर: नदीच्या अपक्षरणामुळे घळई, V आकाराची दरी, धबधबा आणि कुंभगर्ता यांसारखी भूरूपे तयार होतात, ज्यामध्ये तळ आणि काठांचे खनन महत्त्वाचे असते. संचयन प्रक्रियेत पूरमैदान, त्रिभुज प्रदेश आणि पंखाकृती मैदान तयार होतात, जेव्हा नदीचा वेग मंदावतो आणि अवसाद जमा होतो. यामुळे नदीच्या मार्गातील विविध भूरूपांचा विकास होऊन भौगोलिक वैशिष्ट्ये निर्माण होतात.

2. सागरी लाटांचे कार्य कशामुळे प्रभावी आहे आणि कोणती भूरूपे तयार होतात?

उत्तर: सागरी लाटांचे कार्य सतत चालणाऱ्या अपघर्षण आणि द्रावण प्रक्रियेमुळे प्रभावी आहे, ज्यामुळे किनारी भागात झीज होते. या प्रक्रियेतून सागरी कडा, गुहा, कमान आणि तरंगघर्षित मंच तयार होतात, तर संचयनातून पुळण आणि कायल यांसारखी भूरूपे निर्माण होतात. या भूरूपांचा विकास किनाऱ्याच्या उतार आणि खडकांच्या प्रकारावर अवलंबून असतो.

3. वाऱ्याचे अपक्षरण आणि संचयन कशामुळे होऊन कोणती भूरूपे तयार होतात?

उत्तर: वाऱ्याचे अपक्षरण शुष्क प्रदेशात सुट्या पदार्थांना उचलून आणि खडकांना घासून होते, ज्यामुळे अपवहन खळगे, वातघृष्ट आणि भूछत्र खडक तयार होतात. संचयन तेव्हा होते जेव्हा वाऱ्याचा वेग मंदावतो, त्यातून बारखाण, सैफ टेकड्या आणि लोएस मैदान तयार होतात. हे भूरूप शुष्कता आणि वनस्पतींच्या अभावामुळे प्रभावी होतात.

4. भूजलाच्या कार्यामुळे कोणती भूरूपे तयार होतात आणि त्यांचा विकास कसा होतो?

उत्तर: भूजलाचे कार्य चुनखडकात द्रावण प्रक्रियेद्वारे होते, ज्यामुळे विलयन विवरे आणि गुहा तयार होतात, जे भूपृष्ठाखाली दिसतात. संचयन प्रक्रियेत अधोमुखी, ऊर्ध्वमुखी आणि सलग लवणस्तंभ बनतात, जेव्हा कॅल्शिअम कार्बोनेटचे अवक्षेपण होते. या भूरूपांचा विकास कार्बन डायऑक्साईड आणि सच्छिद्र खडकांमुळे होतो.

5. हिमनदीच्या अपक्षरण आणि संचयन प्रक्रियेतून कोणती भूरूपे तयार होतात, ते सांगा.

उत्तर: हिमनदीच्या अपक्षरणामुळे मेषशिला, U आकाराची दरी, हिमगव्हर आणि गिरीशृंग यांसारखी भूरूपे तयार होतात, ज्यामध्ये बर्फाची हालचाल आणि खडकांचे उखडणे महत्त्वाचे आहे. संचयनातून हिमोढगिरी, हिमकटक आणि आगंतुक खडक तयार होतात, जेव्हा हिमनदीचा वेग मंदावतो. हे भूरूप उच्च अक्षांशीय आणि पर्वतीय भागात दिसतात.

6. नदीच्या त्रिभुज प्रदेशाच्या निर्मितीची प्रक्रिया काय आहे, ते स्पष्ट करा.

उत्तर: नदी मैदानी भागात पोहोचल्यावर तिचा वेग मंदावतो आणि अवसाद संचयित होऊ लागतो, ज्यामुळे त्रिभुज प्रदेशाचा पाया तयार होतो. समुद्र उथळ असल्यास आणि अवसादाचा पुरवठा जास्त असल्यास त्रिकोणी आकार विकसित होतो, जसे की गंगा त्रिभुज प्रदेश. ही प्रक्रिया नदीच्या मुखाजवळील गाळाच्या प्रमाणावर अवलंबून असते.

7. सागरी पुळणाच्या निर्मितीचे कारण आणि त्याचे महत्त्व काय आहे?

उत्तर: सागरी पुळणाची निर्मिती लाटांमुळे अवसादाचे संचयन आणि उथळ भागात वाळू जमा होण्यामुळे होते, जसे की महाराष्ट्रातील दिवेआगर. हे पुळण वादळ आणि सुनामीपासून संरक्षण देते आणि किनारी पर्यटनाला चालना देते. यामुळे किनारपट्टीचे व्यवस्थापन महत्त्वाचे ठरते.

8. वाऱ्याच्या बारखाण टेकड्यांचा आकार आणि त्यांचे वर्गीकरण कसे होते?

उत्तर: बारखाण टेकड्यांचा आकार चंद्रकोरीसारखा असतो, ज्यामध्ये वाऱ्याच्या दिशेकडील उतार मंद आणि विरुद्ध बाजूस तीव्र असतो. हे वाऱ्याच्या दिशा आणि वाळूच्या प्रमाणानुसार वर्गीकृत केले जाते, जसे की राजस्थानातील वाळवंटात आढळणाऱ्या बारखाण. या टेकड्या वाऱ्याच्या हालचालीसह सतत बदलतात.

9. हिमनदीच्या U आकाराच्या दरी आणि नदीच्या V आकाराच्या दरीत फरक काय आहे?

उत्तर: U आकाराची दरी हिमनदीच्या तळ आणि काठाच्या समान अपक्षरणामुळे तयार होते, जे रुंद तळासह असते. V आकाराची दरी नदीच्या तळाच्या खननामुळे होते, ज्यामध्ये अरुंद तळ असतो. हा फरक हिमनदीच्या घनरूप आणि नदीच्या जलरूप यातून उद्भवतो.

10. गंगा नदीचे संचयन कार्य मानवासाठी कसे उपयुक्त आहे, ते सांगा.

उत्तर: गंगा नदीच्या संचयनामुळे पूरमैदान आणि त्रिभुज प्रदेशात सुपीक माती जमा होते, जे शेतीसाठी उपयुक्त आहे. हे मैदान सिंचन आणि पाणीपुरवठ्यासाठी मदत करते, जसे की गंगा-यमुना दुआब. तसेच, त्रिभुज प्रदेशात मासेमारी आणि जैवविविधता राखली जाते, जे अर्थकारणाला बळ देते.