Important Questions Chapter 1 भूगोल Class 11 Bhugol Maharashtra Board Marathi Medium

भू-हालचाली

लघु प्रश्न

1. भू-हालचालींचे मुख्य दोन प्रकार कोणते आहेत?

उत्तर: मंद हालचाली आणि शीघ्र हालचाली.

2. ऊर्ध्वगामी हालचालींमुळे कोणती भूरूपे तयार होतात?

उत्तर: खंड आणि पठारे.

3. क्षितिज समांतर हालचालींमुळे कोणते पर्वत तयार होतात?

उत्तर: घडी पर्वत (वली पर्वत).

4. अपनती वलीच्या मध्यभागाचा उतार कसा असतो?

उत्तर: वर असतो आणि भुजा अधोमुखी असतात.

5. सामान्य विभंगात खडकाचा भाग कशा दिशेने सरकतो?

उत्तर: खाली सरकतो.

6. भूकंपनाभी म्हणजे काय?

उत्तर: ताण मुक्त होणारे अंतर्गत केंद्र.

7. P लहरी कोणत्या माध्यमांतून प्रवास करतात?

उत्तर: सर्व माध्यमांतून (घन, द्रव).

8. ज्वालामुखीच्या अंतर्गत वितळलेल्या खडकाला काय म्हणतात?

उत्तर: मॅग्मा.

9. दख्खन पठार कोणत्या प्रकारच्या लाव्हापासून बनले आहे?

उत्तर: भेगीय उद्रेकातील लाव्हापासून.

10. भारतातील कोणता प्रदेश अति उच्च भूकंप जोखमीचा आहे?

उत्तर: हिमालय आणि काश्मीर.

11. क्राकाटोआ उद्रेकात किती लोक मृत्युमुखी पडले?

उत्तर: सुमारे ३६,००० लोक.

12. मर्केली स्केल काय मोजते?

उत्तर: भूकंपाची तीव्रता.

13. पॅसिफिक अग्निकंकणात कोणता ज्वालामुखी आहे?

उत्तर: फुजियामा.

14. खचदरीच्या भिंती कशामुळे तीव्र उताराच्या असतात?

उत्तर: विभंग प्रतलाच्या स्वरूपामुळे.

15. ज्वालामुखीय काहिलात काय तयार होते?

उत्तर: विवर सरोवर.

दीर्घ प्रश्न

1. मंद हालचालींचे प्रकार आणि त्यांचे परिणाम काय आहेत?

उत्तर: मंद हालचालींमध्ये ऊर्ध्वगामी आणि क्षितिज समांतर असे दोन प्रकार असतात, ज्यामुळे खंड, पठारे आणि घडी पर्वत तयार होतात. ऊर्ध्वगामी हालचालींमुळे भूकवचाचा भाग वर उचलला गेल्याने पठारांची निर्मिती होते, तर क्षितिज समांतर हालचालींमध्ये ताण आणि दाबामुळे वलीकरण आणि विभंग घडून येऊन हिमालयसारखे पर्वत तयार होतात. या हालचाली हळूहळू होत असल्याने त्यांचा दीर्घकालीन प्रभाव पृथ्वीच्या भूरचनेवर दिसतो.

2. वलीकरण प्रक्रिया आणि त्याचे प्रकार काय आहेत?

उत्तर: वलीकरण म्हणजे खडकांवर दाब निर्माण झाल्याने त्यांचे सांधे वाकून वळ्या तयार होणे, ज्यामुळे घडी पर्वत निर्माण होतात. याचे प्रकार म्हणजे अपनती (मध्यभाग वर), अभिनती (मध्यभाग खाली), सममित (भुजा समान), असममित (भुजा असमान), उलथलेली आणि आडवी वली, जे खडकाच्या लवचिकतेवर अवलंबून असतात. उदाहरणार्थ, हिमालय आणि आल्प्स हे वलीकरणामुळे तयार झालेले पर्वत आहेत.

3. भूकंपाची निर्मिती कशी होते आणि त्याचे प्रकार कोणते आहेत?

उत्तर: भूकंपाची निर्मिती भूकवचातील साचलेला ताण मुक्त झाल्याने होते, ज्यामुळे ऊर्जा लहरी (P, S, L) निर्माण होऊन जमीन थरथरते. त्याचे कारणे ज्वालामुखी, भूविवर्तनकी हालचाल आणि मानवनिर्मित क्रिया (अणुचाचणी) आहेत. P लहरी (जलद), S लहरी (घन माध्यमातून) आणि L लहरी (पृष्ठभागावर) असे त्याचे प्रकार आहेत.

4. भूकंपछाया प्रदेश ही संकल्पना काय आहे आणि त्याचे महत्त्व काय आहे?

उत्तर: भूकंपछाया प्रदेश म्हणजे अपिकेंद्रापासून १०५° ते १४०° अंतरात P आणि S लहरींचा अवरोध होणारे क्षेत्र, कारण S लहरी द्रव माध्यमातून जाऊ शकत नाहीत. हे पृथ्वीच्या बाह्य मध्यकाच्या द्रव स्वरूपामुळे घडते, तर P लहरी पोहोचतात. हे भूकंपाच्या अंतर्गत संरचनेचा अभ्यास करण्यासाठी महत्त्वाचे आहे.

5. ज्वालामुखीचे प्रकार आणि त्यातून बाहेर पडणारे पदार्थ कोणते आहेत?

उत्तर: ज्वालामुखीचे प्रकार केंद्रीय (एक मुद्दा) आणि भेगीय (रेषेनुसार) असे असतात, तर त्यांची सक्रियता जागृत, निद्रिस्त आणि सुप्त अशी विभागणी आहे. यातून द्रवरूप (मॅग्मा, लाव्हा), घनरूप (राख, बॉम्ब) आणि वायुरूप (धूर, वाफ) पदार्थ बाहेर पडतात, जे भूरूपे तयार करतात. उदा. क्राकाटोआ उद्रेकात २५ घनकिमी राख बाहेर पडली.

6. ज्वालामुखीमुळे निर्माण होणारी भूरूपे कोणती आहेत आणि त्यांची उदाहरणे द्या?

उत्तर: ज्वालामुखीमुळे लाव्हा घुमट, लाव्हा पठार, ज्वालामुखीय काहील, विवर सरोवर, ज्वालामुखीय खुंटा, खंगारक शंकू आणि संमिश्र शंकू अशी भूरूपे तयार होतात. उदा. दख्खन पठार (लाव्हा पठार), क्राकाटोआ (काहील), नुओवो (खंगारक शंकू), सेंट हेलेन्स (संमिश्र शंकू). हे लाव्हा आणि राखेच्या साच्यामुळे होतात.

7. भारतातील भूकंप प्रवण क्षेत्रांचे वर्गीकरण कसे आहे?

उत्तर: भारतातील भूकंप प्रवण क्षेत्रे अतिशय कमी, कमी, मध्यम, उच्च आणि अति उच्च अशा पाच गटांत विभागले गेले आहेत. हिमालय आणि काश्मीर हे अति उच्च जोखमीचे क्षेत्र असून, नकाशानुसार (BMTPC) हे जोखमीच्या तीव्रतेनुसार निश्चित केले गेले आहे. यामुळे या भागांत भूकंपरोधक बांधकामाची गरज आहे.

8. विभंगाचे प्रकार आणि त्यांचे परिणाम काय आहेत?

उत्तर: विभंगाचे प्रकार सामान्य, उत्क्रम, कातर आणि प्रणोद असे असून, यात खडकांचे विस्थापन (खाली, वर, क्षितिज समांतर) होते. सामान्य विभंगाने खचदरी, तर उत्क्रम आणि प्रणोद विभंगाने गट पर्वत तयार होतात. उदा. सातपुडा (गट पर्वत), नर्मदा दरी (खचदरी) हे त्याचे परिणाम आहेत.

9. मर्केली आणि रिश्टर स्केल यांच्यात फरक काय आहे?

उत्तर: मर्केली स्केल भूकंपाची तीव्रता (मानवी प्रभाव) मोजते आणि रेषीय आहे, तर रिश्टर स्केल भूकंपाची महत्ता (ऊर्जा) मोजते आणि लॉग मापन आहे. मर्केली स्थानिक प्रभाव दर्शवते, तर रिश्टरमध्ये १ अंक वाढल्यास ३२ पटीने ऊर्जा वाढते. दोन्ही भूकंपाच्या विश्लेषणासाठी वेगवेगळे उपयोगी आहेत.

10. पर्वत निर्माणाच्या प्रक्रियेत वलीकरण आणि विभंग यांचा संबंध काय आहे?

उत्तर: पर्वत निर्माणात वलीकरणामुळे खडकांच्या वाकण्याने घडी पर्वत (उदा. हिमालय) तयार होतात, जे दाब निर्माणकारी बलांमुळे घडते. विभंगामुळे खडक तुटून गट पर्वत (उदा. सातपुडा) आणि खचदरी तयार होतात, जे ताण बलांमुळे होते. या दोन्ही प्रक्रिया भूविवर्तनकी हालचालीत परस्पर संबंधित आहेत आणि पर्वतांच्या विविध स्वरूपांना कारणीभूत ठरतात.