Question Answers Chapter 8 अर्थशास्त्र Class 11 Arthashastra Maharashtra Board Marathi Medium

भारतातील दारिद्र्य

प्र. १. विधान आणि तर्क प्रश्न :

१) विधान ‘अ’ : कृषी उत्‍पादनातील वाढीबरोबर दारिद्र्याच्या पातळीत घट होते.

तर्क विधान ‘ब’ : हवामानाच्या स्थितीत मोठ्या प्रमाणावर चढउतार झाल्‍यामुळे कृषी उत्‍पन्नात घट झाली आहे.

पर्याय : १) विधान ‘अ’ सत्‍य आहे, पण तर्कविधान ‘ब’ असत्‍य आहे.
२) विधान ‘अ’ असत्‍य आहे, पण तर्कविधान ‘ब’ सत्‍य आहे.
३) दोन्ही विधान (‘अ’ आणि ‘ब’) सत्‍य असून ‘ब’ विधान हे ‘अ’ विधानाचे बरोबर स्‍पष्‍टीकरण आहे.
४) दोन्ही विधाने (‘अ’ आणि ‘ब’) सत्‍य असून विधान ‘ब’ हे विधान ‘अ’ चे योग्‍य स्‍पष्‍टीकरण नाही.

उत्तर – ४) दोन्ही विधाने (‘अ’ आणि ‘ब’) सत्‍य असून विधान ‘ब’ हे विधान ‘अ’ चे योग्‍य स्‍पष्‍टीकरण नाही.
स्पष्टीकरण: दस्तऐवजात “शेतीतील कमी उत्पादकता” हे दारिद्र्याचे कारण म्हणून नमूद आहे, म्हणजे कृषी उत्पादनातील वाढीमुळे दारिद्र्य कमी होऊ शकते हे विधान ‘अ’ सत्य आहे. तसेच, हवामानाच्या चढउतारांमुळे कृषी उत्पन्नात घट होऊ शकते हे विधान ‘ब’ सुद्धा सत्य आहे. परंतु ‘ब’ हे ‘अ’ चे योग्य स्पष्टीकरण नाही, कारण ‘अ’ मध्ये दारिद्र्य घटण्याबद्दल सांगितले आहे, तर ‘ब’ मध्ये उत्पन्न घटण्याबद्दल बोलले आहे.

२) विधान ‘अ’ : शहरी दारिद्र्य मुख्यत्‍वे ग्रामीण लोकांमध्ये स्‍थलांतरणाच्या प्रभावावर परिणाम करणारे आहे.

तर्क विधान ‘ब’ : ग्रामीण लोक हे ग्रामीण भागातील पायाभूत सुविधा, पर्यायी नोकऱ्यांची कमतरता यामुळे स्‍थलांतरित झाले.

पर्याय : १) विधान ‘अ’ सत्‍य आहे, पण तर्कविधान ‘ब’ असत्‍य आहे.
२) विधान ‘अ’ असत्‍य आहे, पण तर्कविधान ‘ब’ सत्‍य आहे.
३) दोन्ही विधान (‘अ’ आणि ‘ब’) सत्‍य असून ‘ब’ विधान हे ‘अ’ विधानाचे बरोबर स्‍पष्‍टीकरण आहे.
४) दोन्ही विधाने (‘अ’ आणि ‘ब’) सत्‍य असून विधान ‘ब’ हे विधान ‘अ’ चे योग्‍य स्‍पष्‍टीकरण नाही.

उत्तर – ३) दोन्ही विधान (‘अ’ आणि ‘ब’) सत्‍य असून ‘ब’ विधान हे ‘अ’ विधानाचे बरोबर स्‍पष्‍टीकरण आहे.
स्पष्टीकरण: दस्तऐवजात “शहरी दारिद्र्य वाढण्याचे कारण ग्रामीण भागातील वाढते स्थलांतर” असे नमूद आहे, म्हणून विधान ‘अ’ सत्य आहे. तसेच, “ग्रामीण दारिद्र्याचे कारण निकृष्ट ग्रामीण पायाभूत सुविधा आणि पर्यायी रोजगाराची कमतरता” असे सांगितले आहे, ज्यामुळे ग्रामीण लोक स्थलांतरित होतात, म्हणून विधान ‘ब’ सत्य आहे आणि ‘अ’ चे योग्य स्पष्टीकरण आहे.

३) विधान ‘अ’ : जगातील सर्व देशांमध्ये सापेक्ष दारिद्र्य आढळून येते.

विधान तर्क ‘ब’ : सापेक्ष दारिद्र्य मोजण्यासाठी तुलना करण्यासाठी उत्‍पन्न पातळीतील फरक हा फक्‍त एकमेव निकष आहे.

पर्याय : १) विधान ‘अ’ सत्‍य आहे, पण तर्कविधान ‘ब’ असत्‍य आहे.
२) विधान ‘अ’ असत्‍य आहे, पण तर्कविधान ‘ब’ सत्‍य आहे.
३) दोन्ही विधाने (‘अ’ आणि ‘ब’) सत्‍य असून ‘ब’ विधान हे ‘अ’ विधानाचे बरोबर स्‍पष्‍टीकरण आहे.
४) दोन्ही विधाने (‘अ’ आणि ‘ब’) सत्‍य असून विधान ‘ब’ हे विधान ‘अ’ चे योग्‍य स्‍पष्‍टीकरण नाही.

उत्तर – १) विधान ‘अ’ सत्‍य आहे, पण तर्कविधान ‘ब’ असत्‍य आहे.
स्पष्टीकरण: दस्तऐवजात “सापेक्ष दारिद्र्य हे जगातील सर्व देशांमध्ये आढळून येते” असे नमूद आहे, म्हणून विधान ‘अ’ सत्य आहे. परंतु सापेक्ष दारिद्र्य मोजण्यासाठी “उत्पन्न पातळी, संपत्ती, उपभोग खर्च, आर्थिक निष्क्रियता” असे अनेक निकष वापरले जातात, म्हणून “फक्त उत्पन्न पातळीतील फरक हा एकमेव निकष” हे विधान ‘ब’ असत्य आहे.

४) विधान ‘अ’ : दारिद्र्यात पैशांच्या कमतरतेबरोबरच कार्यक्षमतेचीही कमतरता आढळून येते.

विधान तर्क ‘ब’ : भूकेचे समाधान न होणे, आरोग्‍य सेवेची कमतरता, राजकीय स्‍वातंत्र्य नाकारणे याचे रूपांतर दारिद्र्यामध्ये होते.

पर्याय : १) विधान ‘अ’ सत्‍य आहे, पण तर्कविधान ‘ब’ असत्‍य आहे.
२) विधान ‘अ’ असत्‍य आहे, पण तर्कविधान ‘ब’ सत्‍य आहे.
३) दोन्ही विधाने (‘अ’ आणि ‘ब’) सत्‍य असून ‘ब’ विधान हे ‘अ’ विधानाचे बरोबर स्‍पष्‍टीकरण आहे.
४) दोन्ही विधाने (‘अ’ आणि ‘ब’) सत्‍य असून विधान ‘ब’ हे विधान ‘अ’ चे योग्‍य स्‍पष्‍टीकरण नाही.

उत्तर – ३) दोन्ही विधाने (‘अ’ आणि ‘ब’) सत्‍य असून ‘ब’ विधान हे ‘अ’ विधानाचे बरोबर स्‍पष्‍टीकरण आहे.
स्पष्टीकरण: दस्तऐवजात प्रा. अमर्त्य सेन यांच्या मते “दारिद्र्य म्हणजे केवळ पैसा कमी असणे नव्हे तर मानवी जीवनात अनार्थिक क्षमतेचा अभाव” असे सांगितले आहे, म्हणून विधान ‘अ’ सत्य आहे. तसेच, “पौष्टिक अन्न, आरोग्य सुविधा, राजकीय स्वातंत्र्य इत्यादींच्या कमतरतेमुळे दारिद्र्य” येते असे नमूद आहे, जे विधान ‘ब’ सत्य करते आणि ‘अ’ चे स्पष्टीकरण देते.

५) विधान ‘अ’ : अन्नसुरक्षा, गरिबांना पतपुरवठा सुविधा, सामाजिक सुरक्षिततेची हमी देणे.

विधान तर्क ‘ब’ : प्रशासकीय व्यवस्‍थेतील गळती दारिद्रय कायम राखते.

पर्याय : १) विधान ‘अ’ सत्‍य आहे, पण तर्कविधान ‘ब’ असत्‍य आहे.
२) विधान ‘अ’ असत्‍य आहे, पण तर्कविधान ‘ब’ सत्‍य आहे.
३) दोन्ही विधाने (‘अ’ आणि ‘ब’) सत्‍य असून ‘ब’ विधान हे ‘अ’ विधानाचे बरोबर स्‍पष्‍टीकरण आहे.
४) दोन्ही विधाने (‘अ’ आणि ‘ब’) सत्‍य असून विधान ‘ब’ हे विधान ‘अ’ चे योग्‍य स्‍पष्‍टीकरण नाही.

उत्तर – ४) दोन्ही विधाने (‘अ’ आणि ‘ब’) सत्‍य असून विधान ‘ब’ हे विधान ‘अ’ चे योग्‍य स्‍पष्‍टीकरण नाही.
स्पष्टीकरण: दस्तऐवजात “अन्नसुरक्षा, पतपुरवठा सुविधा” हे दारिद्र्य निर्मूलनाचे उपाय म्हणून नमूद आहेत, म्हणून विधान ‘अ’ सत्य आहे. तसेच, “प्रशासकीय अकार्यक्षमता व भ्रष्टाचार” हे दारिद्र्याचे कारण आहे असे सांगितले आहे, ज्यामुळे ‘ब’ सत्य आहे. परंतु ‘ब’ हे ‘अ’ चे स्पष्टीकरण नाही, कारण ‘अ’ उपायांबद्दल आहे तर ‘ब’ कारणांबद्दल आहे.

प्र. २. विसंगत शब्द ओळखा :

१) रेशनकार्डाचे रंग – पांढरे, हिरवे, केशरी, पिवळे

उत्तर: हिरवे
स्पष्टीकरण: दस्तऐवजात महाराष्ट्रात रेशनकार्डाचे तीन रंग – पांढरे, केशरी आणि पिवळे – नमूद आहेत. हिरवा रंग यात समाविष्ट नाही, म्हणून तो विसंगत आहे.

२) जास्त दारिद्र्य गुणोत्तर – छत्तीसगड, झारखंड, बिहार, केरळ

उत्तर: केरळ
स्पष्टीकरण: दस्तऐवजातील तक्त्यात छत्तीसगड (39.9%), झारखंड (36.9%), बिहार (33.7%) यांचे दारिद्र्य गुणोत्तर जास्त आहे, तर केरळचे (7.1%) कमी आहे. म्हणून केरळ विसंगत आहे.

३) उष्मांक – २४००, १८००, २१००, २२५०

उत्तर: 1800
स्पष्टीकरण: दस्तऐवजात ग्रामीण क्षेत्रासाठी 2400, शहरी क्षेत्रासाठी 2100 आणि सरासरी 2250 उष्मांक नमूद आहेत. 1800 हा उष्मांक कोठेही उल्लेखित नाही, म्हणून तो विसंगत आहे.

प्र.३. अर्थशास्त्रीय पारिभाषिक शब्द सांगा :

१) समाजातील काही विशिष्‍ट लोकांना संधी नाकारणे….

उत्तर: दारिद्र्य
स्पष्टीकरण: दस्तऐवजात दारिद्र्याला “मूलभूत गरजांपासून वंचित राहणे किंवा उपलब्ध संधी नाकारणे” असे संबोधले आहे.

२) दारिद्र्याच्या संकल्‍पनेत भौतिक आणि अभौतिक परिमाणे समाविष्‍ट केले जातात.

उत्तर: बहुआयामी दारिद्र्य
स्पष्टीकरण: दस्तऐवजात “बहुआयामी दारिद्र्य म्हणजे भौतिक व अभौतिक परिमाणांपासून वंचित राहणे” असे नमूद आहे.

३) लोकांच्या राहणीमानाच्या सापेक्ष दर्जाच्या आधारावर दारिद्र्याचा अभ्‍यास केला जातो….

उत्तर: सापेक्ष दारिद्र्य
स्पष्टीकरण: दस्तऐवजात “सापेक्ष दारिद्र्याचा अभ्यास उत्पन्न पातळी, संपत्ती, उपभोग खर्च यांच्या तुलनेमधून केला जातो” असे सांगितले आहे.

४) दारिद्र्याचे पूर्णतः निर्मूलन करता येत नाही.

उत्तर: सापेक्ष दारिद्र्य
स्पष्टीकरण: दस्तऐवजात “सापेक्ष दारिद्र्य पूर्णपणे निर्मूलन करता येत नाही” असे स्पष्ट केले आहे.

५) सामाजिकदृष्‍ट्या स्‍वीकारल्‍या जाणाऱ्या पातळीवर मूलभूत मानवी गरजा पूर्ण करण्यासाठी आवश्यक खर्चाची गरज भासते.

उत्तर: दारिद्र्यरेषा
स्पष्टीकरण: दस्तऐवजात निती आयोगाच्या व्याख्येनुसार “मूलभूत गरजा पूर्ण करण्यासाठी लागणारा खर्च म्हणजे दारिद्र्यरेषा” असे नमूद आहे.

प्र.४. खालील उदाहरणांच्या आधारे संकल्‍पना ओळखून संकल्पना स्पष्ट करा :

१) बबनची मुलगी अत्यल्प आहारातून मिळणाऱ्या कमी उष्मांकामुळे अशक्त झाली व तिला रुग्णालयात दाखल केले.

उत्तर: निरपेक्ष दारिद्र्य
स्पष्टीकरण: निरपेक्ष दारिद्र्य म्हणजे किमान उपभोगाच्या गरजा (जसे की उष्मांक) पूर्ण न होणे. दस्तऐवजात ग्रामीण क्षेत्रात 2400 आणि शहरी क्षेत्रात 2100 उष्मांक आवश्यक आहेत असे नमूद आहे. कमी उष्मांकामुळे अशक्तपणा हे निरपेक्ष दारिद्र्याचे लक्षण आहे.

२) धनाजीराव मोठे जमिनदार आहेत परंतु त्यांचे वार्षिक उत्पन्न उद्योजक रावबहादूरांपेक्षा कमी आहे.

उत्तर: सापेक्ष दारिद्र्य
स्पष्टीकरण: सापेक्ष दारिद्र्य म्हणजे राहणीमानाच्या दर्जाची तुलना. दस्तऐवजात सापेक्ष दारिद्र्य “उत्पन्न पातळी, संपत्ती यांच्या परस्पर तुलनेमधून” मोजले जाते असे सांगितले आहे. धनाजीराव यांचे उत्पन्न कमी असणे हे सापेक्ष दारिद्र्य दर्शवते.

३) उर्मिच्या कुटुंबाची अवस्था एवढी हालाखीची आहे की त्यांना अन्न, वस्त्र, निवारासारख्या गरजा ही भागवता येत नाहीत.

उत्तर: नाहीत: निरपेक्ष दारिद्र्य
स्पष्टीकरण: दस्तऐवजात दारिद्र्य म्हणजे “पुरेशा उत्पन्नाअभावी अन्न, वस्त्र, निवारा या मूलभूत गरजा पूर्ण न होणे” असे नमूद आहे. उर्मिचे कुटुंब याच स्थितीत आहे, म्हणून हे निरपेक्ष दारिद्र्य आहे.

४) संजयच्या कुटुंबाला पिवळ्या शिधावाटप पत्रिकेद्वारे धान्य मिळते.

उत्तर: दारिद्र्यरेषेखालील लोकसंख्या (BPL)
स्पष्टीकरण: दस्तऐवजात दारिद्र्यरेषेचा उद्देश “दारिद्र्यरेषेच्या खाली (BPL) असणारी लोकसंख्या ठरविणे” असा आहे. पिवळे रेशनकार्ड हे BPL साठी असते, म्हणून संजयचे कुटुंब दारिद्र्यरेषेखाली आहे.

५) राज्यामध्ये काही भागांत भूकबळी होतात, तर काही भागांत अन्नाची नासाडी होते असे विदारक चित्र आहे.

उत्तर: प्रादेशिक असंतुलन
स्पष्टीकरण: दस्तऐवजात “प्रादेशिक असंतुलन हे दारिद्र्याचे एक कारण” असे नमूद आहे. काही भागांत भूक आणि काही भागांत नासाडी हे असंतुलन दर्शवते.

प्र. ५. खालील विधानाशी सहमत आहात किंवा नाहीत ते सकारण स्‍पष्‍ट करा.

१) लोकसंख्या नियंत्रण दारिद्र्य दूर करण्याचा एकमेव उपाय आहे.

उत्तर: असहमत
स्पष्टीकरण: दस्तऐवजात “लोकसंख्येचा विस्फोट” हे दारिद्र्याचे एक कारण आहे आणि “लोकसंख्येवर नियंत्रण” हा एक उपाय आहे. परंतु याशिवाय शेती सुधारणा, शिक्षण, रोजगार निर्मिती इत्यादी अनेक उपाय नमूद आहेत. म्हणून लोकसंख्या नियंत्रण हा एकमेव उपाय नाही.

२) सापेक्ष दारिद्र्य जगात सर्वत्र आढळते.

उत्तर: सहमत
स्पष्टीकरण: दस्तऐवजात “सापेक्ष दारिद्र्य हे जगातील सर्व देशांमध्ये आढळून येते” असे स्पष्टपणे नमूद आहे. म्हणून या विधानाशी सहमत आहे.

३) प्रादेशिक असंतुलन हे दारिद्र्याचे एकमेव कारण आहे.

उत्तर: असहमत
स्पष्टीकरण: दस्तऐवजात “प्रादेशिक असंतुलन” हे दारिद्र्याचे एक कारण आहे, परंतु लोकसंख्येचा विस्फोट, आर्थिक विषमता, बेरोजगारी इत्यादी इतर अनेक कारणेही नमूद आहेत. म्हणून हे एकमेव कारण नाही.

प्र. ६. खालील प्रश्नांची सविस्‍तर उत्‍तरे लिहा.

१) भारतातील दारिद्र्याची कारणे स्‍पष्‍ट करा.

उत्तर: दस्तऐवजानुसार भारतातील दारिद्र्याची खालील कारणे आहेत:

• लोकसंख्येचा विस्फोट: जलद गतीने वाढणारी लोकसंख्या आणि साधनसंपत्तीचे असमान वाटप यामुळे मूलभूत गरजा पूर्ण होत नाहीत.
• आर्थिक वृद्धीचा मंद वेग: शेती आणि औद्योगिक क्षेत्रातील मंद वृद्धीमुळे राष्ट्रीय आणि दरडोई उत्पन्नात वाढ होत नाही.
• बेरोजगारी व अर्ध बेरोजगारी: ग्रामीण आणि शहरी भागात रोजगाराच्या संधी कमी असणे हे दारिद्र्याचे कारण आहे.
• आर्थिक विषमता: उत्पन्न आणि संपत्तीच्या असमान वितरणामुळे दारिद्र्य वाढते.
• पायाभूत सुविधांची दुर्लभता: ऊर्जा, वाहतूक, शिक्षण, आरोग्य यांचा अभाव दारिद्र्याला कारणीभूत आहे.
• चलनवाढ: जीवनावश्यक वस्तूंच्या किमतीत वाढ झाल्याने क्रयशक्ती कमी होते.
• प्रादेशिक असंतुलन: काही राज्ये (जसे, बिहार, छत्तीसगड) आर्थिक विकासात मागास आहेत, ज्यामुळे दारिद्र्य वाढते.
• दारिद्र्याचे दुष्टचक्र: कमी उत्पन्न, कमी बचत आणि कमी उत्पादन यामुळे दारिद्र्य कायम राहते.
• इतर घटक: नैसर्गिक आपत्ती, भेदभाव, भ्रष्टाचार यामुळेही दारिद्र्य वाढते.

२) भारतातील दारिद्र्य निर्मूलनाचे सामान्य उपाय स्‍पष्‍ट करा.

उत्तर: दस्तऐवजानुसार दारिद्र्य निर्मूलनाचे खालील उपाय आहेत:

• लोकसंख्येवर नियंत्रण: कुटुंब कल्याण कार्यक्रमाद्वारे लोकसंख्या वाढीवर नियंत्रण ठेवले जाते.
• शेती सुधारणा: शेतकऱ्यांना स्वस्त दरात सुविधा आणि किमान आधारभूत किमती देऊन स्थिर उत्पन्न मिळवले जाते.
• ग्रामीण कामे: रस्ते, जलसिंचन, विद्युतीकरणाद्वारे ग्रामीण भागात रोजगार उपलब्ध केला जातो.
• ग्रामीण औद्योगीकरण: लघु आणि कुटीर उद्योगांना प्रोत्साहन देऊन रोजगार वाढवला जातो.
• किमान वेतन: 1948 च्या कायद्याद्वारे मजुरांना न्याय्य मोबदला दिला जातो.
• सार्वजनिक वितरण व्यवस्था: सवलतीच्या दरात अन्नधान्य वाटप करून अन्नसुरक्षा सुनिश्चित केली जाते.
• बँकांचे राष्ट्रीयीकरण: 1969 आणि 1980 मध्ये बँकांचे राष्ट्रीयीकरण करून गरिबांना कमी व्याजदरात कर्ज दिले जाते.
• प्रगतिशील कर धोरण: उत्पन्न विषमता कमी करण्यासाठी कर पद्धत लागू केली जाते.
• शिक्षण: प्राथमिक शिक्षण मोफत आणि सक्तीचे करून शालेय सुविधा वाढवल्या जातात.
• स्वस्त गृहनिर्माण: गरिबांसाठी पुनर्वसन आणि स्वस्त घरे पुरवली जातात.
• आरोग्य सुविधा: प्राथमिक आरोग्य केंद्रे आणि सरकारी दवाखाने स्थापन केले जातात.
• कौशल्य विकास: प्रशिक्षणाद्वारे स्वयंरोजगार आणि उद्योजकता वाढवली जाते.