भारतातील लोकसंख्या
प्र. १. योग्य पर्याय निवडा :
१) लोकसंख्या संक्रमण सिद्धांतात पुढील गोष्‍टींचा अंतर्भाव होतो.
अ) जन्मदर व मृत्‍यूदर खूप जास्त
ब) मृत्‍यूदर झपाट्याने कमी होतो, पण जन्मदर वाढतच राहतो.
क) जन्मदर व मृत्‍यूदर कमी झालेले असतात.
ड) देश आर्थिकदृष्‍ट्या प्रगत होतो.
पर्याय : १) अ आणि ब २) अ आणि क
३) अ, ब आणि क ४) अ, ब, क आणि ड
उत्तर – ३) अ, ब आणि क
स्पष्टीकरण: लोकसंख्या संक्रमण सिद्धांतात तीन टप्पे आहेत: पहिल्या टप्प्यात जन्मदर आणि मृत्युदर दोन्ही जास्त असतात, दुसऱ्या टप्प्यात मृत्युदर कमी होतो पण जन्मदर जास्त राहतो, आणि तिसऱ्या टप्प्यात जन्मदर व मृत्युदर दोन्ही कमी होतात. ड हा पर्याय सिद्धांताचा भाग नसून परिणाम आहे.
२) खालीलपैकी भारतातील लोकसंख्या विस्फोटाचे कारण नाही.
अ) निरक्षरता
ब) विवाहाची सार्वत्रिकता
क) एकत्र कुटुंबपद्धती
ड) राहणीमानातील सुधारणा
पर्याय : १) अ आणि ब २) क आणि ड
३) अ, ब आणि क ४) ड
उत्तर – ४) ड
स्पष्टीकरण: निरक्षरता, विवाहाची सार्वत्रिकता आणि एकत्र कुटुंबपद्धती ही लोकसंख्या विस्फोटाची कारणे आहेत, तर राहणीमानातील सुधारणा ही जन्मदर आणि लोकसंख्या वाढ कमी करण्यास मदत करते, म्हणून ती कारण नाही.
३) लोकसंख्या विस्‍फोटावर केल्‍या जाणाऱ्या प्रतिबंधात्‍मक उपायांमध्येयांचा समावेश होतो.
अ) रोजगाराच्या संधी निर्माण करणे.
ब) महिलांचा दर्जा सुधारणे.
क) राष्ट्रीय लोकसंख्या कार्यक्रम
ड) आपत्ती व्यवस्थापन
पर्याय : १) ड २) अ आणि क
३) क आणि ड ४) अ, ब आणि क
उत्तर – ४) अ, ब आणि क
स्पष्टीकरण: रोजगार संधी, महिलांचा दर्जा सुधारणे आणि राष्ट्रीय लोकसंख्या कार्यक्रम हे लोकसंख्या नियंत्रणाचे उपाय आहेत, तर आपत्ती व्यवस्थापनाचा थेट संबंध लोकसंख्या विस्फोटाशी नाही.
प्र. २. अर्थशास्त्रीय पारिभाषिक शब्‍द सांगा :
१) लोकसंख्येतील वाढ ही अर्थिकवृद्धी व विकासापेक्षा वेगवान होते.
उत्तर: लोकसंख्येचा विस्फोट
२) जन्मदर आणि मृत्‍यूदर यांच्यातील फरक.
उत्तर: जीवित प्रमाणदर
३) लोकसंख्या वाढ व उपलब्‍ध नैसर्गिक संसाधनांमध्ये समतोल.
उत्तर: पर्याप्त लोकसंख्या
४) १९५२ मध्ये जन्मदर कमी करण्याच्या उद्देशाने सुरू केलेला कार्यक्रम.
उत्तर: कुटुंब नियोजन कार्यक्रम
प्र. ३. खालील उदाहरणांच्या आधारे संकल्पना ओळखून ती स्‍पष्‍ट करा :
१) ‘अ’ देशात एका वर्षात दरहजारी चाळीस बालके जन्माला आली.
उत्तर:
- संकल्पना: जन्मदर
- स्पष्टीकरण: जन्मदर म्हणजे एका वर्षात प्रति १,००० लोकसंख्येमागे जन्माला आलेल्या बालकांची संख्या. या उदाहरणात ‘अ’ देशात दरहजारी ४० जन्मदर आहे.
२) मुंबईतील सार्वजनिक वाहतूकसेवेवर लोकसंख्येचा प्रचंड ताण आहे.
उत्तर:
- संकल्पना: लोकसंख्या विस्फोटाचे परिणाम
- स्पष्टीकरण: लोकसंख्या विस्फोटामुळे मूलभूत सुविधांवर (जसे की वाहतूक) ताण येतो, कारण लोकसंख्येची वाढ ही सुविधांच्या विकासापेक्षा वेगाने होते.
३) ‘ब’ देशात एका वर्षात दरहजारी पंधरा मृत्यू होतात.
उत्तर:
- संकल्पना: मृत्युदर
- स्पष्टीकरण: मृत्युदर म्हणजे एका वर्षात प्रति १,००० लोकसंख्येमागे मृत्यू पावलेल्या व्यक्तींची संख्या. या उदाहरणात ‘ब’ देशात मृत्युदर १५ आहे.
४) चीनमध्ये काही काळ ‘एक कुटुंब एक बालक’ हे धोरण होते.
उत्तर:
- संकल्पना: लोकसंख्या नियंत्रण धोरण
- स्पष्टीकरण: चीनने लोकसंख्या वाढ रोखण्यासाठी ‘एक कुटुंब एक बालक’ हे कठोर धोरण लागू केले, ज्यामुळे जन्मदर नियंत्रित झाला.
प्र. ४. खालील प्रश्नांची उत्‍तरे लिहा :
१) भारतातील वाढत्‍या जन्मदराची कारणे स्‍पष्‍ट करा.
उत्तर:
- निरक्षरता: निरक्षर लोकांना कुटुंब नियोजनाची माहिती नसते, विशेषतः स्त्रियांच्या निरक्षरतेमुळे जन्मदर वाढतो.
- विवाहाची सार्वत्रिकता: भारतात विवाह हे सामाजिक कर्तव्य मानले जाते, ज्यामुळे सर्वजण विवाह करतात आणि जन्मदर वाढतो.
- विवाहाचे कमी वय: स्त्रियांसाठी १८ आणि पुरुषांसाठी २१ असे कमी वयात विवाह होतात, ज्यामुळे जन्मदर वाढतो.
- मुलगाच हवा: मुलाची इच्छा पूर्ण होईपर्यंत मुले जन्माला घालण्याचा कल जन्मदर वाढवतो.
- संयुक्त कुटुंब पद्धती: आर्थिक जबाबदारी सामायिक असल्याने जास्त मुले जन्माला घातली जातात.
- शेतीवरील अवलंबित्व: शेतीसाठी जास्त मनुष्यबळ हवे असते, म्हणून जन्मदर जास्त राहतो.
- दारिद्र्य: गरीब लोक मोठ्या कुटुंबाला उत्पन्नाचा स्रोत मानतात.
- कुटुंब कल्याणाबाबत अज्ञान: लोकांना जन्मनियंत्रण साधनांची माहिती नसते.
२) भारतातील कमी मृत्‍यूदराची कारणे स्‍पष्‍ट करा.
उत्तर:
- वैद्यकीय सुविधांमध्ये सुधारणा: प्लेग, क्षयरोग यांसारख्या रोगांवर नियंत्रण आले आहे.
- माता मृत्युदरात घट: प्रसूतीदरम्यान सुधारित आरोग्य सुविधांमुळे मृत्यू कमी झाले.
- बालमृत्युदरात घट: वैद्यकीय सुधारणा आणि स्त्री शिक्षणामुळे बालमृत्युदर १४६ (१९५१) वरून ४७ (२०११) झाला.
- साक्षरतेत वाढ: शिक्षणामुळे आरोग्य जागरूकता वाढली आणि मृत्युदर कमी झाला.
- सकस आहार: शालेय भोजन योजनेमुळे कुपोषण कमी होऊन मृत्युदर नियंत्रित झाला.
- आपत्ती व्यवस्थापन: NDMA (२००५) मुळे आपत्तीतील जीवितहानी कमी झाली.
- इतर: शहरीकरण, सामाजिक सुधारणा आणि जनजागृती यांनी मृत्युदर कमी केला.
३) आर्थिक विकासामध्ये मानवी संसाधनाची भमिू का स्‍पष्‍ट करा.
उत्तर:
- उत्पादकता वाढ: निरोगी, सुशिक्षित लोकसंख्या उत्पादनक्षमता वाढवते (उदा. शिक्षण, आरोग्य गुंतवणूक).
- आर्थिक वृद्धी: मानवी विकासामुळे उत्पन्न वाढते आणि परिस्थिती सुधारते.
- सामाजिक स्थैर्य: शिक्षण आणि रोजगाराने सामाजिक अडथळे कमी होतात.
- संशोधन आणि विकास: शिक्षणामुळे नवसंशोधनाला चालना मिळते.
- जन्मदर नियंत्रण: साक्षरता आणि महिलांचा विकास जन्मदर कमी करतो.
- आयुर्मान वाढ: मानवी विकासामुळे जीवनाचा दर्जा सुधारतो.
- सार्वत्रिक उपयोग: कमी आणि जास्त विकसित देशांसाठी मानवी संसाधन महत्त्वाचे आहे.
प्र. ५. खालील विधानाशी सहमत आहात किंवा नाहीत ते सकारण स्‍पष्‍ट करा :
१) भारतात लोकसंख्या विस्फोट झालेला आहे.
उत्तर: सहमत
कारण: १९७१-२००१ दरम्यान लोकसंख्या वाढीचा दर २% पेक्षा जास्त होता, ज्यामुळे लोकसंख्या ५४.८ कोटीवरून १०२.७ कोटी झाली. ही वाढ अर्थव्यवस्थेच्या विकासापेक्षा वेगवान होती.
२) भारतातील मृत्‍यूदर वेगाने कमी होत आहे.
उत्तर: सहमत
कारण: १९०१ मध्ये मृत्युदर ४२.६ होता, तो २०११ मध्ये ७.४८ झाला. वैद्यकीय सुधारणा, साक्षरता आणि आपत्ती व्यवस्थापनामुळे हे शक्य झाले.
३) पर्याप्त लोकसंख्या देशाच्या विकासाला हातभार लावते.
उत्तर: सहमत
कारण: पर्याप्त लोकसंख्या म्हणजे लोकसंख्या आणि नैसर्गिक संसाधनांमध्ये समतोल. यामुळे संसाधनांचा योग्य वापर होऊन विकासाला चालना मिळते.
४) आर्थिक विकासात मानवी संसाधनांची भूमिका महत्‍त्‍वपूर्ण ठरते.
उत्तर: सहमत
कारण: सुशिक्षित, कुशल आणि निरोगी लोकसंख्या उत्पादकता, संशोधन आणि आर्थिक वृद्धी वाढवते, ज्यामुळे विकासाला हातभार लागतो.
५) जन्मदर राहणीमानातील बदल झाल्‍यामुळे कमी झाला.
उत्तर: सहमत
कारण: शिक्षण, शहरीकरण आणि राहणीमानातील सुधारणांमुळे जन्मदर ४९.२ (१९०१) वरून २०.९७ (२०११) झाला, विशेषतः तिसऱ्या टप्प्यातील बदलांमुळे.
Leave a Reply