पैसा
प्र. १. सहसंबंध पूर्ण करा:
१) पैशाचे प्राथमिक कार्य : विनिमयाचे साधन :: ______ मूल्य हस्तांतरण
उत्तर – पेशाचे प्राथमिक कार्य
२) _____ : पतपैशाचा आधार :: पैशाची दुय्यम कार्ये : विलंबित देणी देण्याचे साधन
उत्तर – पेशाचा आधार
३) वस्तूपैसा : शंख-शिंपले :: _____ : क्रेडीट का
उत्तर – प्लॅस्टिक पैसा
४) विभाज्यता : कमी मूल्यांमध्ये विभागणी : _____ पैशाचे स्थलांतरण करणे सोपे होत
उत्तर – वहनीयता
५) वस्तुविनिमय : वस्तू ::आधुनिक अर्थव्यवस्था : _____
उत्तर – पैसा
प्र. २. आर्थिक पारिभाषिक शब्‍द सांगा :
१) वस्‍तूची वस्‍तूशी केलेली देवाणघेवाणीची क्रिया ……….
उत्तर – वस्तूविनिमय
२) भविष्‍यात परतफेड करण्याची तरतूद ……….
उत्तर – विलंबित देणी
३) अशी यंत्रणा ज्‍यामध्ये चलनाद्वारे फेड करण्याची सोय आहे ……….
उत्तर – चलन
४) तारण या साधनाचा वापर करून खात्‍यावरील रकमेचे स्‍थानांतरण करता येते ……….
उत्तर – धनादेश
५) पैशाचे मूल्य संगणकाच्या सहाय्याने हार्ड ड्राईव्ह किंवा सर्व्हर वर साठवता येणे व इलेक्‍ट्रॉनिकने स्थानांतरीत करता येणे ……….
उत्तर – इलेक्ट्रॉनिक पैसा
६) असा पैसा जो खाती जमा नाही व सरकारला ही याबाबत माहिती दिलेली नाही ……….
उत्तर – काळा पैसा
प्र. ३. योग्‍य पर्याय निवडा :
१) पैशाच्या उत्क्रांतीनुसार क्रम लावा.
अ) धातू पैसा
आ) पशू पैसा
इ) धातूची नाणी
ई) वस्तू पैसा
पर्याय : १) अ, आ, इ, ई २) आ, ई, अ, इ
३) ई, इ, अ, आ ४) इ, अ, आ, ई
उत्तर – २) आ, ई, अ, इ
स्पष्टीकरण: पैशाची उत्क्रांती पशू पैसा → वस्तू पैसा → धातू पैसा → धातूची नाणी या क्रमाने झाली.
२) पैशाच्या उत्क्रांतीनुसार क्रम लावा.
अ)प्लॅस्टिक पैसा
आ) कागदी पैसा
इ) इलेक्ट्रॉनिक पैसा
ई) पत पैसा
पर्याय : १) आ, ई, अ, इ २) अ, आ, इ, ई
३) ई, इ,आ, अ ४) इ, आ, अ, ई
उत्तर – १) आ, ई, अ, इ
स्पष्टीकरण: पैशाची उत्क्रांती कागदी पैसा → पत पैसा → प्लॅस्टिक पैसा → इलेक्ट्रॉनिक पैसा या क्रमाने झाली.
प्र. ४. खालील उदाहरणांच्या आधारे संकल्पना ओळखून स्‍पष्‍ट करा :
१) वसंतशेट त्याच्या दुकानातील कोळसा शेतकऱ्यांना त्याच्या धान्यांच्या बदल्यात देतो.
उत्तर –
संकल्पना: वस्तूविनिमय
स्पष्टीकरण: ही वस्तूविनिमयाची प्रक्रिया आहे, जिथे एका वस्तूच्या बदल्यात दुसरी वस्तू दिली जाते. यात पैशाचा वापर होत नाही, परंतु गरजांचा दुहेरी संयोग असणे आवश्यक आहे.
२) बबनराव त्यांचे पैसे राष्ट्रीयकृत बँकेत ठेवतात.
उत्तर –
संकल्पना: पत पैसा
स्पष्टीकरण: बबनराव बँकेत पैसे ठेवतात, जिथे ते पत पैशाचे स्वरूप घेतात. बँक या ठेवींच्या आधारावर पत निर्माण करते आणि हे पैसे धनादेशाद्वारे हस्तांतरित होऊ शकतात.
३) चारूने तिच्या लहान भावासाठी डेबीट कार्ड वापरून शर्ट खरेदी केला.
उत्तर –
संकल्पना: प्लॅस्टिक पैसा
स्पष्टीकरण: डेबिट कार्ड हे प्लॅस्टिक पैशाचे उदाहरण आहे, जे आधुनिक तंत्रज्ञानाद्वारे बँक खात्यातील पैसे वापरण्यासाठी सोयीचे आहे.
४) मालतीने मध्यस्थामार्फत घर खरेदी केले. मध्यस्थाने तिच्याकडून मध्यस्थीचे पैसे रोख घेतले आणि त्याची पावती दिली नाही.
उत्तर –
संकल्पना: काळा पैसा
स्पष्टीकरण: मध्यस्थाने रोख पैसे घेतले आणि पावती दिली नाही, म्हणजे हा व्यवहार सरकारच्या नोंदीत आला नाही. अशा पैशाला काळा पैसा म्हणतात.
५) राष्ट्रीय चलनाचा अपव्यय/अयोग्य वापर टाळण्यासाठी काही वेळेस प्रचलित चलन प्रतिबंधित करण्यात येते.
उत्तर –
संकल्पना: विमुद्रीकरण
स्पष्टीकरण: चलन प्रतिबंधित करणे म्हणजे विमुद्रीकरण होय. यामुळे काळ्या पैशावर नियंत्रण आणणे आणि आर्थिक व्यवस्थेत सुधारणा करणे हा उद्देश असतो.
प्र. ५. खालील विधानाशी सहमत आहात की नाहीत ते सकारण स्‍पष्‍ट करा :
१) वस्तूविनिमयात कोणत्‍याही अडचणी दिसून येत नाही.
उत्तर – असहमत: वस्तूविनिमयात अनेक अडचणी आहेत, जसे की गरजांचा दुहेरी संयोगाचा अभाव, मूल्य मोजण्याचे सामायिक मापदंड नसणे, वस्तू साठवण्यातील अडचण इत्यादी.
२) आधुनिक चलनाची अनेक चांगली गुणधर्मदिसून येतात.
उत्तर – सहमत: आधुनिक चलनात सार्वत्रिक स्वीकार्यता, विभाज्यता, टिकाऊपणा, वहनीयता असे अनेक गुणधर्म आहेत, जे व्यवहार सुलभ करतात.
३) पैशाद्वारे अनेक कार्ये पूर्ण केली जातात.
उत्तर – सहमत: पैसा विनिमयाचे माध्यम, मूल्यमापनाचे साधन, मूल्यसंचयन, विलंबित देणी देण्याचे साधन अशी अनेक कार्ये पार पाडतो.
४) पैसा इलेक्ट्रॉनिक माध्यमांद्वारे कुठेही सहज स्थानांतरीत करता येतो.
उत्तर – सहमत: इलेक्ट्रॉनिक पैशाद्वारे (उदा. डिजिटल वॉलेट, ऑनलाइन बँकिंग) पैसे जगभरात सहज आणि त्वरित हस्तांतरित होऊ शकतात.
प्र. ६. दिलेल्या माहितीच्या आधारे विचारलेल्या प्रश्नांची उत्‍तरे लिहा :
गणेश बसने मॉलला गेला. त्‍याने तिकिट काढण्यासाठी वाहकाला दहा रूपयांचे नाणे दिले. मॉल मधून त्‍याने अनेक वस्तू घेतल्‍या.
घेतलेल्‍या वस्‍तूंचे पैसे देण्यासाठी त्‍याने क्रेडिट कार्ड वापरले. परंतु पैसे घेणाऱ्या माणसाने त्‍याला आम्‍ही फक्‍त डेबिट कार्ड घेतो असे सांगितले. गणेशचे डेबिट कार्ड घरी राहिल्‍याने त्‍याने रोख पैशाने देयक भरले.
१) वरील व्यवहारात कोणकोणत्‍या प्रकारचे पैसे वापरले ते सांगा.
उत्तर –
- दहा रुपयांचे नाणे (धातूची नाणी/गौण नाणी)
- क्रेडिट कार्ड (प्लॅस्टिक पैसा)
- रोख पैसा (कागदी पैसा)
२) त्‍यापैकी कोणतेही दोन प्रकारचे पैसे स्‍पष्‍ट करा.
उत्तर –
- धातूची नाणी (दहा रुपयांचे नाणे): हे गौण नाण्यांचे उदाहरण आहे, ज्यांचे दर्शनी मूल्य अंतरिक मूल्यापेक्षा जास्त असते. भारतात हे सरकारद्वारे चलनात आणले जाते आणि कमी रकमेच्या व्यवहारांसाठी वापरले जाते.
- प्लॅस्टिक पैसा (क्रेडिट कार्ड): क्रेडिट कार्ड हे प्लॅस्टिक पैशाचे स्वरूप आहे, जे बँक खात्याशी जोडलेले असते आणि आधुनिक तंत्रज्ञानाद्वारे पैसे हस्तांतरित करण्यासाठी वापरले जाते. यामुळे रोख पैशाची गरज कमी होते.
Leave a Reply