Important Questions Chapter 8 अर्थशास्त्र Class 11 Arthashastra Maharashtra Board Marathi Medium

भारतातील दारिद्र्य

लघु प्रश्न

1. दारिद्र्य म्हणजे काय?

उत्तर – पुरेशा उत्पन्नाअभावी अन्न, वस्त्र आणि निवारा या मूलभूत गरजा पूर्ण न होणे म्हणजे दारिद्र्य.

2. बहुआयामी दारिद्र्य म्हणजे काय?

उत्तर – भौतिक आणि अभौतिक परिमाणांपासून वंचित राहणे म्हणजे बहुआयामी दारिद्र्य.

3. प्रा. अमर्त्य सेन यांच्या मते दारिद्र्य म्हणजे काय?

उत्तर – दारिद्र्य म्हणजे केवळ पैशांची कमतरता नव्हे, तर मानवी क्षमतेचा अभाव.

4. निरपेक्ष दारिद्र्य कसे मोजले जाते?

उत्तर – निरपेक्ष दारिद्र्य किमान उपभोगाच्या गरजांनुसार (उष्मांक) मोजले जाते.

5. ग्रामीण क्षेत्रात प्रति व्यक्ती किती उष्मांक आवश्यक आहेत?

उत्तर – ग्रामीण क्षेत्रात प्रति व्यक्ती २४०० उष्मांक/दिवस आवश्यक आहेत.

6. सापेक्ष दारिद्र्याचे वैशिष्ट्य काय आहे?

उत्तर – सापेक्ष दारिद्र्य सर्व देशांमध्ये आढळते आणि पूर्णपणे निर्मूलन करता येत नाही.

7. दारिद्र्यरेषेची व्याख्या काय आहे?

उत्तर – मूलभूत गरजा पूर्ण करण्यासाठी आवश्यक खर्चाची प्रारंभिक पातळी म्हणजे दारिद्र्यरेषा.

8. जागतिक बँकेनुसार दारिद्र्यरेषा किती आहे?

उत्तर – जागतिक बँकेनुसार दारिद्र्यरेषा $१.९०/दिवस (२०११ च्या क्रयशक्तीवर) आहे.

9. ग्रामीण दारिद्र्य कोणत्या गटात आढळते?

उत्तर – ग्रामीण दारिद्र्य अल्पभूधारक शेतकरी आणि भूमिहीन मजुरांमध्ये आढळते.

10. शहरी दारिद्र्याचे एक कारण काय आहे?

उत्तर – ग्रामीण भागातील वाढते स्थलांतर हे शहरी दारिद्र्याचे एक कारण आहे.

11. दारिद्र्याचा विस्तार कशाने मोजला जातो?

उत्तर – दारिद्र्याचा विस्तार दारिद्र्य गुणोत्तराने मोजला जातो.

12. भारतातील दारिद्र्याचे एक प्रमुख कारण काय आहे?

उत्तर – लोकसंख्येचा विस्फोट हे भारतातील दारिद्र्याचे एक प्रमुख कारण आहे.

13. दारिद्र्याचे दुष्टचक्र कोणी मांडले?

उत्तर – दारिद्र्याचे दुष्टचक्र प्रा. रॅग्नर नर्क्स यांनी मांडले.

14. दारिद्र्य निर्मूलनासाठी कोणता कार्यक्रम राबवला गेला?

उत्तर – “गरीबी हटाओ” हा दारिद्र्य निर्मूलनासाठी राबवला गेला.

15. जागतिक दारिद्र्य निर्मूलन दिवस कधी साजरा होतो?

उत्तर – जागतिक दारिद्र्य निर्मूलन दिवस १७ ऑक्टोबरला साजरा होतो.

दीर्घ प्रश्न

1. भारतातील दारिद्र्याची व्याप्ती कशी वाढली?

उत्तर – भारतातील दारिद्र्याला ब्रिटिश काळातील आर्थिक शोषण, हस्त व कुटीरोद्योगांचा ऱ्हास आणि दुष्काळ यांसारख्या कारणांचा दीर्घ इतिहास आहे. स्वातंत्र्यानंतरही लोकसंख्येचा विस्फोट, आर्थिक विषमता आणि पायाभूत सुविधांची कमतरता यामुळे दारिद्र्य वाढले. यामुळे समाजातील मोठा वर्ग मूलभूत गरजांपासून वंचित राहिला.

2. बहुआयामी दारिद्र्याची संकल्पना कशी वेगळी आहे?

उत्तर – बहुआयामी दारिद्र्य ही पारंपरिक संकल्पनेपेक्षा विस्तृत आहे, कारण ती केवळ अन्न, वस्त्र आणि निवाऱ्यापुरती मर्यादित नाही. यात आरोग्य, शिक्षण, वीज, स्वच्छ पाणी यांसारखे भौतिक आणि सामाजिक भेदभावासारखे अभौतिक परिमाणांचा समावेश होतो. प्रा. अमर्त्य सेन यांनी या संकल्पनेला मानवी क्षमतेच्या अभावाशी जोडले आहे.

3. निरपेक्ष आणि सापेक्ष दारिद्र्यामध्ये काय फरक आहे?

उत्तर – निरपेक्ष दारिद्र्य हे किमान उष्मांक (ग्रामीण-2400, शहरी-2100) आणि मूलभूत गरजांवर आधारित आहे, तर सापेक्ष दारिद्र्य हे राहणीमानाच्या तुलनात्मक दर्जावर अवलंबून आहे. निरपेक्ष दारिद्र्य विकसनशील देशांत जास्त आढळते आणि ते पूर्णपणे निर्मूलन करता येते, तर सापेक्ष दारिद्र्य सर्व देशांत असते आणि पूर्णपणे संपवणे कठीण आहे.

4. दारिद्र्यरेषेचे उद्देश काय आहेत?

उत्तर – दारिद्र्यरेषा लोकसंख्येला APL (रेषेवर) आणि BPL (रेषेखाली) असे वर्गीकृत करते आणि दारिद्र्याची ओळख पटवते. ती दारिद्र्याचा मागोवा घेण्यासाठी आणि प्रदेशांची तुलना करण्यास मदत करते. तसेच, दारिद्र्य निर्मूलन कार्यक्रमांसाठी आवश्यक खर्चाचा अंदाज बांधण्याचे कार्य करते.

5. ग्रामीण आणि शहरी दारिद्र्याची कारणे काय आहेत?

उत्तर – ग्रामीण दारिद्र्य शेतीतील कमी उत्पादकता, दुष्काळ, निरक्षरता आणि रोजगाराच्या संधींच्या अभावामुळे वाढते. शहरी दारिद्र्य ग्रामीण स्थलांतर, न परवडणारी घरे, आणि पायाभूत सुविधांच्या कमतरतेमुळे उद्भवते. दोन्ही प्रकारच्या दारिद्र्यामुळे समाजातील असमानता वाढते.

6. दारिद्र्याचे दुष्टचक्र कसे कार्य करते?

उत्तर – दारिद्र्याचे दुष्टचक्र प्रा. रॅग्नर नर्क्स यांनी मांडले असून, यात कमी राष्ट्रीय उत्पन्नामुळे दरडोई उत्पन्न कमी होते. यामुळे बचत आणि गुंतवणूक कमी होऊन उत्पादन घटते, ज्यामुळे रोजगारही कमी होतो आणि दारिद्र्य वाढते. हे चक्र थांबवण्यासाठी आर्थिक सुधारणा आणि रोजगार निर्मिती आवश्यक आहे.

7. भारत सरकारने दारिद्र्य निर्मूलनासाठी कोणते उपाय केले?

उत्तर – भारत सरकारने लोकसंख्या नियंत्रण, शेतीसाठी स्वस्त सुविधा, ग्रामीण रोजगार योजना आणि सार्वजनिक वितरण व्यवस्था राबवली आहे. शिक्षण, आरोग्य, स्वच्छता आणि कौशल्य विकासावर भर देऊन दारिद्र्य कमी करण्याचा प्रयत्न केला आहे. यामुळे अति दुर्बल घटकांचे जीवनमान सुधारले आहे.

8. लोकसंख्येचा विस्फोट दारिद्र्याला कसा कारणीभूत ठरतो?

उत्तर – जलद गतीने वाढणारी लोकसंख्या साधनसंपत्तीच्या असमान वाटपाला कारणीभूत ठरते. यामुळे अन्न, पाणी, शिक्षण आणि रोजगाराच्या गरजा पूर्ण होत नाहीत. परिणामी, दारिद्र्याचा विस्तार वाढून समाजातील असमानता तीव्र होते.

9. दारिद्र्यामुळे समाजावर कोणते परिणाम होतात?

उत्तर – दारिद्र्यामुळे आर्थिक प्रगती मंदावते, राष्ट्रीय उत्पन्न आणि दरडोई उत्पन्न कमी होते. यामुळे सामाजिक असमानता, गुन्हेगारी आणि पर्यावरणाचा ऱ्हास वाढतो. तसेच, समाजात श्रीमंत आणि गरीब यांच्यातील दरी वाढून अस्थिरता निर्माण होते.

10. संयुक्त राष्ट्रांच्या शाश्वत विकास ध्येयांमध्ये दारिद्र्याचे स्थान काय आहे?

उत्तर – संयुक्त राष्ट्रांनी 2015 मध्ये स्वीकारलेल्या SDGs मध्ये 2030 पर्यंत दारिद्र्य पूर्णपणे संपवणे हे प्रमुख ध्येय आहे. यात 17 ध्येय आणि 169 लक्ष्यांचा समावेश असून, भारताने यात महत्त्वाची भूमिका निभावली आहे. सामाजिक, आर्थिक आणि पर्यावरणीय सुधारणांद्वारे दारिद्र्य निर्मूलनाचे उद्दिष्ट ठेवले आहे.