Important Questions Chapter 7 अर्थशास्त्र Class 11 Arthashastra Maharashtra Board Marathi Medium

भारतातील बेरोजगारी

लघु प्रश्न

1. बेरोजगारी म्हणजे काय?

उत्तर: बेरोजगारी म्हणजे १५ ते ५९ वयोगटातील व्यक्तींना कामाची इच्छा व पात्रता असूनही रोजगार न मिळणे.

2. भारतातील बेरोजगारीचे मुख्य कारण कोणते आहे?

उत्तर: रोजगारविरहित वाढ हे मुख्य कारण आहे.

3. हंगामी बेरोजगारी कोणत्या भागात आढळते?

उत्तर: हंगामी बेरोजगारी ग्रामीण भागात आढळते.

4. सुशिक्षित बेरोजगारी कोणाला म्हणतात?

उत्तर: शिक्षण व कामाची इच्छा असूनही रोजगार न मिळणाऱ्यांना सुशिक्षित बेरोजगार म्हणतात.

5. तांत्रिक बेरोजगारी कशामुळे उद्भवते?

उत्तर: तांत्रिक बेरोजगारी तंत्रज्ञान बदलांमुळे उद्भवते.

6. चक्रीय बेरोजगारी कधी होते?

उत्तर: चक्रीय बेरोजगारी व्यापारचक्रातील मंदीच्या काळात होते.

7. MGNREGS चा उद्देश काय आहे?

उत्तर: MGNREGS चा उद्देश ग्रामीण कुटुंबांना १०० दिवसांची रोजगार हमी देणे आहे.

8. भारतातील सर्वाधिक बेरोजगारी दर कोणत्या राज्यात आहे?

उत्तर: त्रिपुरा येथे सर्वाधिक बेरोजगारी दर (१९७) आहे.

9. छुपी बेरोजगारीचे मुख्य कारण कोणते आहे?

उत्तर: शेतजमिनीवरील अतिरिक्त लोकसंख्या हे मुख्य कारण आहे.

10. रोजगार हमी योजना कधी सुरू झाली?

उत्तर: रोजगार हमी योजना १९७२ मध्ये सुरू झाली.

11. औद्योगिक बेरोजगारी कोणत्या भागाशी संबंधित आहे?

उत्तर: औद्योगिक बेरोजगारी शहरी भागाशी संबंधित आहे.

12. श्रमशक्तीतील वाढीचे कारण काय आहे?

उत्तर: जन्मदर कमी न होणे व मृत्यूदर कमी होणे हे कारण आहे.

13. स्वयंरोजगाराला प्रोत्साहन देणारी योजना कोणती आहे?

उत्तर: स्टार्ट अप इंडिया ही योजना आहे.

14. बेरोजगारीचे सामाजिक परिणाम कोणते आहेत?

उत्तर: सामाजिक तणाव, मानवी मूल्यांचा ऱ्हास व अगतिकता हे परिणाम आहेत.

15. कौशल्य विकासासाठी राष्ट्रीय धोरण कधी जाहीर झाले?

उत्तर: कौशल्य विकास धोरण २०१५ मध्ये जाहीर झाले.

दीर्घ प्रश्न

1. भारतातील बेरोजगारीचे मुख्य कारणे कोणती आहेत?

उत्तर: भारतातील बेरोजगारीचे मुख्य कारण रोजगारविरहित वाढ आहे, ज्यामुळे आर्थिक वृद्धीच्या तुलनेत रोजगार संधी कमी आहेत. लोकसंख्या वाढीमुळे श्रमशक्ती वाढली असून यांत्रिकीकरण व कौशल्य विकासाचा अभाव यामुळे कामगारांना रोजगार मिळत नाही. शेतीचे हंगामी स्वरूप व आर्थिक विकासाचा कमी दर देखील बेरोजगारी वाढवतात.

2. हंगामी बेरोजगारी म्हणजे काय व ती कशामुळे उद्भवते?

उत्तर: हंगामी बेरोजगारी ही ग्रामीण भागात आढळणारी बेरोजगारी आहे, जी हंगाम नसलेल्या काळात उद्भवते, उदा., शेतीत पावसावर अवलंबून राहणे. शेती हा हंगामी व्यवसाय असल्याने ५ ते ७ महिने बेरोजगारी असते, तसेच पर्यटन मार्गदर्शक व मासेमारीसारख्या व्यवसायांतही ही समस्या आहे. जलसिंचनाचा अभाव व उत्पादकतेची कमी यामुळे ही बेरोजगारी वाढते.

3. सुशिक्षित बेरोजगारीचे कारणे कोणती आहेत व ती कशी कमी करता येईल?

उत्तर: सुशिक्षित बेरोजगारी शिक्षणाप्रती उदासिनता, पांढरपेशा प्राधान्य व व्यावसायिक अभ्यासक्रमाच्या अभावामुळे उद्भवते, ज्यामुळे पदवीधरांना रोजगार मिळत नाही. ही समस्या कमी करण्यासाठी शिक्षण पद्धतीत सुधारणा करून व्यावसायिक प्रशिक्षण व कौशल्य विकासावर भर द्यावा. तसेच स्वयंरोजगाराला प्रोत्साहन देणाऱ्या योजना राबवाव्या.

4. औद्योगिक बेरोजगारीचे प्रकार कोणते आहेत व त्यांचे परिणाम काय आहेत?

उत्तर: औद्योगिक बेरोजगारीचे प्रकार तांत्रिक, संघर्षजन्य, चक्रीय व संरचनात्मक आहेत; तांत्रिक बेरोजगारी तंत्रज्ञान बदलांमुळे, तर चक्रीय मंदीमुळे उद्भवते. यामुळे कामगारांचे रोजगार गमावले जातात, उत्पादनात घट होते व आर्थिक स्थिरता बिघडते. हे टाळण्यासाठी प्रशिक्षण व उद्योगांचा विस्तार आवश्यक आहे.

5. MGNREGS योजना काय आहे व तिचा उद्देश काय आहे?

उत्तर: MGNREGS ही महात्मा गांधी राष्ट्रीय ग्रामीण रोजगार हमी योजना आहे, जी २००९ पासून राबवली जाते. या योजनेचा उद्देश ग्रामीण कुटुंबांना वर्षात किमान १०० दिवस अकुशल काम व वेतनाची हमी देणे आहे. दारिद्र्य कमी करणे व ग्रामीण रोजगार वाढवणे हे तिचे मुख्य लक्ष्य आहे.

6. बेरोजगारीचे आर्थिक व सामाजिक परिणाम कोणते आहेत?

उत्तर: बेरोजगारीचे आर्थिक परिणाम म्हणजे मानवी संसाधनाचा अपव्यय, दारिद्र्य व उत्पन्न विषमता, तर सामाजिक परिणामांत सामाजिक तणाव व मानवी मूल्यांचा ऱ्हास यांचा समावेश आहे. अनुत्पादक लोकसंख्येचा भार वाढतो, ज्यामुळे कल्याणकारी योजनांचा अभाव जाणवतो. हे टाळण्यासाठी रोजगार निर्मितीवर भर द्यावा लागेल.

7. शासनाने बेरोजगारी कमी करण्यासाठी कोणत्या योजना राबविल्या आहेत?

उत्तर: शासनाने रोजगार हमी योजना (१९७२), MGNREGS (२००९), स्वर्णजयंती ग्राम स्वयंरोजगार योजना (१९९९) यांसारख्या योजना राबविल्या. या योजनांतून ग्रामीण व शहरी बेरोजगारांना रोजगार व प्रशिक्षण दिले जाते. कौशल्य विकास व स्टार्ट अप इंडिया यांसारख्या उपक्रमांनी स्वयंरोजगाराला चालना दिली.

8. शेतीमधील बेरोजगारी कशी कमी करता येईल?

उत्तर: शेतीमधील बेरोजगारी कमी करण्यासाठी जलसिंचन सुविधा वाढवाव्या, जेणेकरून हंगामी बेरोजगारी कमी होईल. उत्पादकता वाढीसाठी आधुनिक तंत्रज्ञान व दर्जेदार बियाणे वापरावे, तसेच ग्रामीण औद्योगीकरणाने पर्यायी रोजगार उपलब्ध करावे. शेतकऱ्यांना प्रशिक्षण देऊन त्यांचे कौशल्य विकसित करावे.

9. चक्रीय बेरोजगारी काय आहे व ती कशी नियंत्रित करता येईल?

उत्तर: चक्रीय बेरोजगारी व्यापारचक्रातील मंदीमुळे उद्भवते, ज्यामुळे मागणी घटते व रोजगार कमी होतात. ही समस्या कमी करण्यासाठी सरकारने आर्थिक उत्तेजन योजना राबवाव्या व उद्योगांना कर्ज सुविधा उपलब्ध कराव्या. मंदीच्या काळात रोजगार हमी योजना वाढवून कामगारांना आधार द्यावा.

10. कौशल्य विकासाच्या योजना कशा बेरोजगारीवर मात करू शकतात?

उत्तर: कौशल्य विकास योजना (उदा., दीनदयाल उपाध्याय योजना, PMKVY) तरुणांना प्रशिक्षण देऊन त्यांचे कौशल्य वाढवतात, ज्यामुळे त्यांना नोकऱ्या मिळण्याची शक्यता वाढते. या योजनांतून स्वयंरोजगाराला प्रोत्साहन मिळून उद्योजकता वाढते, जे बेरोजगारी कमी करते. खाजगी क्षेत्रासह समन्वयाने राबविल्यास कौशल्य विकास प्रभावी ठरेल.