Important Questions Chapter 6 अर्थशास्त्र Class 11 Arthashastra Maharashtra Board Marathi Medium

भारतातील लोकसंख्या

लघु प्रश्न

1. भारताची पहिली जनगणना कधी झाली?

उत्तर: भारताची पहिली जनगणना १८७२ मध्ये झाली.

2. जागतिक लोकसंख्या दिवस कधी साजरा केला जातो?

उत्तर: जागतिक लोकसंख्या दिवस ११ जुलै रोजी साजरा केला जातो.

3. २०११ च्या जनगणनेनुसार भारताची लोकसंख्या किती होती?

उत्तर: २०११ च्या जनगणनेनुसार भारताची लोकसंख्या १२१.०२ कोटी होती.

4. लोकसंख्येच्या वाढीत भारताचा जागतिक क्रमांक कोणता आहे?

उत्तर: लोकसंख्येच्या वाढीत भारताचा दुसरा क्रमांक आहे (चीननंतर).

5. जागतिक लोकसंख्येत भारताचा वाटा किती टक्के आहे?

उत्तर: जागतिक लोकसंख्येत भारताचा वाटा १७.५% आहे.

6. लोकसंख्येची माहिती कोणते कार्यालय संकलित करते?

उत्तर: लोकसंख्येची माहिती रजिस्ट्रार जनरल कार्यालय आणि जनगणना समिती संकलित करते.

7. महाविभाजन वर्ष कोणते होते?

उत्तर: १९२१ हे महाविभाजन वर्ष म्हणून घोषित झाले.

8. लोकसंख्येचा विस्फोट कोणत्या कालावधीत झाला?

उत्तर: लोकसंख्येचा विस्फोट १९७१-२००१ दरम्यान झाला.

9. माल्थसच्या सिद्धांतानुसार लोकसंख्या कशा गतीने वाढते?

उत्तर: माल्थसच्या सिद्धांतानुसार लोकसंख्या भौमितीय गतीने वाढते (२, ४, ८…).

10. जन्मदर म्हणजे काय?

उत्तर: जन्मदर म्हणजे एका वर्षात प्रति १,००० लोकसंख्येमागे जन्माला आलेल्या बालकांची संख्या.

11. मृत्युदर म्हणजे काय?

उत्तर: मृत्युदर म्हणजे एका वर्षात प्रति १,००० लोकसंख्येमागे मृत्यू पावलेल्या व्यक्तींची संख्या.

12. कुटुंब नियोजन कार्यक्रम कधी सुरू झाला?

उत्तर: कुटुंब नियोजन कार्यक्रम १९५२ मध्ये सुरू झाला.

13. राष्ट्रीय लोकसंख्या धोरण कधी लागू झाले?

उत्तर: राष्ट्रीय लोकसंख्या धोरण २००० मध्ये लागू झाले.

14. लोकसंख्या लाभांश म्हणजे काय?

उत्तर: लोकसंख्या लाभांश म्हणजे उत्पादक लोकसंख्येचे प्रमाण जास्त असणे.

15. मानव विकास संकल्पना कोणी मांडली?

उत्तर: मानव विकास संकल्पना संयुक्त राष्ट्र विकास कार्यक्रमाने (UNDP) १९९० मध्ये मांडली.

दीर्घ प्रश्न

1. भारतातील लोकसंख्या वाढीतील बदल कसे घडले?

उत्तर: भारताची लोकसंख्या १९११ मध्ये २५.२ कोटी होती, जी १९२१ मध्ये साथीच्या रोगांमुळे २५.१ कोटीवर घसरली, परंतु १९२१ नंतर सातत्याने वाढत गेली. १९५१ नंतर स्वातंत्र्यामुळे सुधारित आरोग्य सुविधांमुळे ती ३६.१ कोटीवरून १९७१ मध्ये ५४.८ कोटी झाली, तर १९७१-२००१ दरम्यान विस्फोटक वाढ होऊन १०२.७ कोटी झाली. २००१-२०११ मध्ये वृद्धी दर १.९% वरून १.४% झाला, हे नियोजनाचे यश दर्शवते.

2. माल्थसचा लोकसंख्या सिद्धांत काय सांगतो?

उत्तर: थॉमस माल्थस यांनी १७९८ मध्ये सांगितले की, लोकसंख्या भौमितीय गतीने (२, ४, ८…) वाढते, तर अन्नधान्याचा पुरवठा गणितीय गतीने (१, २, ३…) वाढतो. यामुळे अन्न आणि लोकसंख्येत असमतोल निर्माण होतो, जो उशीरा विवाह किंवा नैतिक संयमाने कमी होऊ शकतो. नैसर्गिक आपत्ती (रोग, दुष्काळ) हेही लोकसंख्या नियंत्रणाचे सकारात्मक साधन मानले गेले.

3. लोकसंख्या संक्रमण सिद्धांताचे टप्पे काय आहेत?

उत्तर: लोकसंख्या संक्रमण सिद्धांतात तीन टप्पे आहेत: पहिल्या टप्प्यात जन्मदर आणि मृत्युदर दोन्ही जास्त असतात (उदा. भारत १९२१ पूर्वी), दुसऱ्या टप्प्यात मृत्युदर कमी होतो पण जन्मदर जास्त राहतो (विकसनशील देश), आणि तिसऱ्या टप्प्यात दोन्ही कमी होतात (विकसित देश). भारत सध्या दुसऱ्या टप्प्यातून तिसऱ्याकडे वाटचाल करत आहे. हे टप्पे आर्थिक विकासाशी जोडलेले आहेत.

4. भारतात जन्मदर का वाढतो याची कारणे कोणती?

उत्तर: भारतात जन्मदर वाढण्यास निरक्षरता, विवाहाची सार्वत्रिकता आणि कमी वयात विवाह (स्त्रिया १८, पुरुष २१) जबाबदार आहेत. मुलगाच हवा हा दृष्टिकोन, संयुक्त कुटुंब पद्धती, शेतीवरील अवलंबित्व आणि दारिद्र्य यामुळेही जन्मदर वाढतो. कुटुंब नियोजनाबाबत अज्ञान हेही एक महत्त्वाचे कारण आहे.

5. भारतात मृत्युदर कमी होण्याची कारणे कोणती?

उत्तर: वैद्यकीय सुविधांमुळे प्लेग, क्षयरोग यांसारख्या रोगांवर नियंत्रण आले, तर माता आणि बालमृत्युदरात घट झाली (१९५१ मध्ये १४६ वरून २०११ मध्ये ४७). साक्षरता, सकस आहार (उदा. शालेय भोजन योजना) आणि आपत्ती व्यवस्थापन (NDMA, २००५) यामुळे मृत्युदर कमी झाला. शहरीकरण आणि जनजागृतीनेही यात योगदान दिले.

6. लोकसंख्येचा विस्फोट म्हणजे काय आणि त्याचे परिणाम काय?

उत्तर: लोकसंख्येचा विस्फोट म्हणजे लोकसंख्येची वाढ अर्थव्यवस्थेच्या विकासापेक्षा वेगवान होणे. यामुळे भूमी, कृषी आणि मूलभूत सुविधांवर ताण येतो, अन्नपुरवठ्यात असमतोल निर्माण होतो. पर्यावरण समस्या, सामाजिक अडचणी आणि राष्ट्रीय उत्पन्नात घट हे त्याचे परिणाम आहेत.

7. लोकसंख्या विस्फोटावर कोणते प्रतिबंधात्मक उपाय सुचवले आहेत?

उत्तर: आर्थिक उपायांत औद्योगिक विस्तार, रोजगार संधी आणि दारिद्र्य निर्मूलन यांचा समावेश आहे, तर सामाजिक उपायांत शिक्षणाचा विस्तार आणि महिलांचा दर्जा सुधारणे आहे. राष्ट्रीय लोकसंख्या धोरण (२०००) अंतर्गत कुटुंब नियोजन, लसीकरण आणि विवाह वय वाढवणे हे उपाय राबवले जातात.

8. राष्ट्रीय लोकसंख्या धोरण २००० ची वैशिष्ट्ये काय आहेत?

उत्तर: राष्ट्रीय लोकसंख्या धोरण २००० मध्ये १४ वर्षांपर्यंत मोफत शिक्षण, बालमृत्युदर ३० आणि माता मृत्युदर १०० पर्यंत कमी करणे हे उद्दिष्ट आहे. मुलींचे विवाह वय २०+ करणे, रोगप्रतिबंधक लसीकरण आणि २०४५ पर्यंत लोकसंख्या स्थिर करणे हे त्याचे वैशिष्ट्य आहे.

9. मानवी संसाधन म्हणून लोकसंख्येची भूमिका काय आहे?

उत्तर: लोकसंख्या ही निरोगी, सुशिक्षित आणि कुशल असल्यास उत्पादकता वाढवते आणि आर्थिक विकासाला चालना देते. शिक्षणामुळे संशोधन, जन्मदर नियंत्रण आणि आयुर्मान वाढते, ज्याने जीवनाचा दर्जा सुधारतो. हे राष्ट्रीय संपत्तीचे अंतिम स्रोत मानले जाते.

10. लोकसंख्या शिक्षणाचे महत्त्व काय आहे?

उत्तर: लोकसंख्या शिक्षण हे जागरूकता निर्माण करते आणि संख्यात्मक-गुणात्मक विकासाला चालना देते, असे युनेस्को म्हणते. यामुळे कुटुंब, समाज आणि राष्ट्राच्या विकासासाठी तर्कसंगत वर्तन शिकवले जाते. मानवी संसाधन विकासासाठी ते अनिवार्य आहे.