Important Questions Chapter 10 अर्थशास्त्र Class 11 Arthashastra Maharashtra Board Marathi Medium

भारतातील आर्थिक नियोजन

लघु प्रश्न

1. आर्थिक नियोजन म्हणजे काय?

उत्तर – उपलब्ध साधनसंपत्तीचा वापर करून निर्धारित उद्दिष्टे पूर्ण करण्याचा कालबद्ध कार्यक्रम म्हणजे आर्थिक नियोजन.

2. नियोजन आयोगाची स्थापना केव्हा झाली?

उत्तर – नियोजन आयोगाची स्थापना १५ मार्च १९५० रोजी झाली.

3. नियोजन आयोगाचे अध्यक्ष कोण असतात?

उत्तर – पंतप्रधान हे नियोजन आयोगाचे पदसिद्ध अध्यक्ष असतात.

4. निती आयोगाची स्थापना केव्हा झाली?

उत्तर – निती आयोगाची स्थापना १ जानेवारी २०१५ रोजी झाली.

5. पहिल्या पंचवार्षिक योजनेचे मुख्य उद्दिष्ट काय होते?

उत्तर – पहिल्या पंचवार्षिक योजनेचे मुख्य उद्दिष्ट कृषी क्षेत्राचा विकास करणे होते.

6. बाराव्या पंचवार्षिक योजनेचा कालावधी काय होता?

उत्तर – बाराव्या पंचवार्षिक योजनेचा कालावधी २०१२ ते २०१७ होता.

7. आर्थिक नियोजनात प्राधान्यक्रम कशासाठी ठरवले जातात?

उत्तर – आर्थिक विकासाला गती देण्यासाठी प्राधान्यक्रम ठरवले जातात.

8. निती आयोगाचा अध्यक्ष कोण असतो?

उत्तर – निती आयोगाचा अध्यक्ष पंतप्रधान असतो.

9. आर्थिक नियोजनाची किती वर्षांची योजना भारतात असते?

उत्तर – भारतात आर्थिक नियोजनाची योजना ५ वर्षांची असते.

10. निती आयोगाला काय म्हणतात?

उत्तर – निती आयोगाला भारत सरकारचा थिंक टँक म्हणतात.

11. सातव्या पंचवार्षिक योजनेचे उद्दिष्ट काय होते?

उत्तर – सातव्या पंचवार्षिक योजनेचे उद्दिष्ट समाजकल्याण आणि दारिद्र्य निर्मूलन होते.

13. आर्थिक नियोजनात संसाधनांची जुळवाजुळव कशी केली जाते?

उत्तर – कर, बचत, कर्ज आणि बाह्य साहाय्याद्वारे संसाधनांची जुळवाजुळव केली जाते.

14. निती आयोगाचे उपाध्यक्ष कोण नियुक्त करतो?

उत्तर – निती आयोगाचे उपाध्यक्ष पंतप्रधान नियुक्त करतो.

15. थिंक टँक म्हणजे काय?

उत्तर – थिंक टँक म्हणजे शासनाने एकत्रित केलेला तज्ज्ञांचा समूह जो समस्यांचे निराकरण करतो.

16. बाराव्या योजनेत जीडीपी वृद्धी दराचे लक्ष्य काय होते?

उत्तर – बाराव्या योजनेत जीडीपी वृद्धी दराचे लक्ष्य ८% होते.

दीर्घ प्रश्न

1. आर्थिक नियोजन म्हणजे काय आणि त्याची व्याख्या कशी करता येईल?

उत्तर – आर्थिक नियोजन म्हणजे उपलब्ध संसाधनांचा वापर करून ठराविक उद्दिष्टे साध्य करण्याचा कालबद्ध कार्यक्रम होय. डॉ. एच. डी. डिकिन्सन यांच्या मते, हे संपूर्ण अर्थव्यवस्थेची पाहणी करून उत्पादन आणि वितरणाचे निर्णय मध्यवर्ती सत्तेने घेणे आहे. श्रीमती बार्बरा वुटन यांनी याला सार्वजनिक सत्तेने आर्थिक प्राधान्यक्रमांची जाणीवपूर्वक निवड असे म्हटले आहे.

2. ,भारतातील नियोजन आयोगाची स्थापना आणि त्याची भूमिका काय होती?

उत्तर – भारतात नियोजन आयोगाची स्थापना १९५० मध्ये झाली आणि त्याचे अध्यक्ष पंतप्रधान असतात. हा आयोग आर्थिक नियोजनाची रूपरेषा तयार करून संसाधनांचे वाटप आणि उद्दिष्टे ठरविण्याचे काम करत असे. २०१५ मध्ये त्याची पुनर्रचना करून निती आयोगाची स्थापना करण्यात आली.

3. निती आयोगाची स्थापना का करण्यात आली आणि त्याची उद्दिष्टे काय आहेत?

उत्तर – निती आयोगाची स्थापना १ जानेवारी २०१५ मध्ये नियोजन आयोगाच्या जागी करण्यात आली, ज्यामुळे धोरणात्मक बदल आणि विकेंद्रित नियोजनाला चालना मिळाली. यामागे संघटन आणि आर्थिक विकासाचा वेग वाढविण्याचा हेतू होता. हा आयोग राज्यांना सहकार्य करून राष्ट्रीय विकासासाठी कार्य करतो.

4. पहिल्या पंचवार्षिक योजनेची उद्दिष्टे आणि साध्यपूर्ती याबद्दल माहिती द्या.

उत्तर – पहिली पंचवार्षिक योजना (१९५१-१९५६) ही कृषी क्षेत्राच्या विकासावर केंद्रित होती, ज्याचे अपेक्षित लक्ष्य २.१% वृद्धी होते. या योजनेने अपेक्षेपेक्षा जास्त म्हणजे ३.६% वृद्धी साध्य केली. यामुळे देशाच्या आर्थिक पायाभरणीला मजबुती मिळाली.

5. बाराव्या पंचवार्षिक योजनेची मुख्य उद्दिष्टे काय होती?

उत्तर – बाराव्या पंचवार्षिक योजनेचा (२०१२-२०१७) मुख्य उद्देश जलद, शाश्वत आणि सर्वसमावेशक वृद्धी साध्य करणे होता. यामध्ये ८% जीडीपी वृद्धी, शेतीचा ४% वृद्धी दर आणि दारिद्र्य १०% कमी करण्याचे लक्ष्य ठेवले गेले. तसेच शिक्षण, आरोग्य आणि पायाभूत सुविधांचा विकास यावर भर देण्यात आला.

6. आर्थिक नियोजनाची वैशिष्ट्ये कोणती आहेत?

उत्तर – आर्थिक नियोजनात मध्यवर्ती नियोजन, संसाधनांची पाहणी, उद्दिष्टे ठरविणे आणि प्राधान्यक्रम निश्चित करणे यांचा समावेश होतो. ही प्रक्रिया लवचिक, सतत चालणारी आणि समन्वयावर आधारित असते. यामुळे संसाधनांची जुळवाजुळव आणि मूल्यमापन करून विकासाला गती मिळते.

7. निती आयोग आणि नियोजन आयोग यातील मुख्य फरक काय आहेत?

उत्तर – नियोजन आयोग १९५० मध्ये स्थापन झाला आणि तो निधी वाटप व धोरणे लागू करत असे, तर निती आयोग २०१५ मध्ये थिंक टँक म्हणून स्थापन झाला. नियोजन आयोगाकडे धोरण बनविण्याचा अधिकार होता, तर निती आयोग फक्त सल्ला देतो आणि राज्यांचा सहभाग वाढवतो. यामुळे नियोजनात विकेंद्रित दृष्टिकोन आला.

8. सातव्या पंचवार्षिक योजनेची उद्दिष्टे आणि यश कसे होते?

उत्तर – सातवी पंचवार्षिक योजना (१९८५-१९९०) समाजकल्याण आणि दारिद्र्य निर्मूलनावर केंद्रित होती, ज्याचे लक्ष्य ५% वृद्धी होते. या योजनेने ६% वृद्धी साध्य करून अपेक्षेपेक्षा चांगली कामगिरी केली. यामुळे सामाजिक न्याय आणि आर्थिक स्थैर्याला चालना मिळाली.

9. आर्थिक नियोजनात संसाधनांची जुळवाजुळव कशी केली जाते?

उत्तर – आर्थिक नियोजनात संसाधनांची जुळवाजुळव कर, घरगुती बचत, तुटीचा अर्थभरणा आणि बाह्य साहाय्य यांच्याद्वारे केली जाते. यामुळे नियोजनासाठी आवश्यक निधी उपलब्ध होतो आणि उद्दिष्टे साध्य करण्यात मदत होते. ही प्रक्रिया विकासाला गती देण्यासाठी महत्त्वाची असते.

10. निती आयोगाची रचना कशी आहे आणि त्याचे सदस्य कोण असतात?

उत्तर – निती आयोगात पंतप्रधान अध्यक्ष, उपाध्यक्ष, पूर्णवेळ आणि अर्धवेळ सदस्य, तसेच मुख्य कार्यकारी अधिकारी असतात. यात शासकीय परिषदेत मुख्यमंत्र्यांचा समावेश असतो, तर विशेष आमंत्रित म्हणून तज्ज्ञ निवडले जातात. ही रचना धोरण राबविण्यासाठी लवचिक आणि सर्वसमावेशक आहे.