राज्यशास्त्र Question Answers Class 10 Chapter 4 Rajyashastra Maharashtra Board Marathi Medium

सामाजिक व राजकीय चळवळी

स्वाध्याय

1. दिलेल्या पर्यायांपैकी योग्य पर्याय निवडून विधाने पूर्ण करा.

i. शेतकरी चळवळीची शेतमालाला योग्य भाव मिळावा ही प्रमुख मागणी आहे.

उत्तर: (ब) शेतमालाला योग्य भाव मिळावा.

ii. शेतीचे उत्पादन वाढवण्यासाठी आणि अन्नधान्याबाबत स्वयंपूर्ण होण्यासाठी हरितक्रांती करण्यात आली. 

उत्तर: (ब) हरितक्रांती.

2. संकल्पना स्पष्ट करा.

1. आदिवासी चळवळ – आदिवासींचे वन आणि जमिनीवरील अधिकार, उपजीविकेच्या साधनांचे संरक्षण आणि विस्थापनाविरुद्ध आंदोलन करणाऱ्या संघटनांना आदिवासी चळवळ म्हणतात. ब्रिटिश काळात आणि स्वातंत्र्यानंतरही ही चळवळ विविध प्रकारे चालू आहे.
2. कामगार चळवळ – औद्योगिकीकरणामुळे निर्माण झालेल्या अन्यायाविरुद्ध कामगारांच्या हक्कांसाठी लढणाऱ्या संघटनांना कामगार चळवळ म्हणतात. वेतनवाढ, कामाचे निश्चित तास, सुरक्षितता आणि कंत्राटी कामगारांचे हक्क यासाठी ही चळवळ सक्रिय आहे.

3. खालील प्रश्नांची थोडक्यात उत्तरे लिहा.

1. पर्यावरण चळवळीचे कार्य स्पष्ट करा.
   पर्यावरण संरक्षणासाठी विविध संघटना काम करतात. नद्यांचे प्रदूषण रोखणे, जंगल वाचवणे, जैवविविधतेचे संरक्षण, जलसंधारण इत्यादी मुद्द्यांवर पर्यावरण चळवळी काम करतात. उदा. “चिपको आंदोलन”, “नर्मदा बचाव आंदोलन”.
2. भारतातील शेतकरी चळवळीचे स्वरूप स्पष्ट करा.
   भारतात शेतकरी चळवळ ब्रिटिश काळापासून सुरू आहे. स्वातंत्र्यानंतरही ही चळवळ शेतीविषयक धोरणांवर लक्ष केंद्रित करत आहे. शेतमालाला हमीभाव, कर्जमाफी, स्वामीनाथन आयोगाच्या शिफारशी लागू करणे, शेतीला उद्योगाचा दर्जा देणे ही शेतकरी चळवळींची प्रमुख मागणी आहे.
3. स्वातंत्र्यपूर्व काळात स्त्री चळवळी कोणत्या सुधारणांसाठी लढत होत्या?
   स्वातंत्र्यपूर्व काळात स्त्री चळवळी स्त्री शिक्षण, सतीप्रथा बंदी, विधवा पुनर्विवाह, बालविवाह बंदी, स्त्रियांना मतदानाचा हक्क यासाठी लढत होत्या. महात्मा फुले, सावित्रीबाई फुले, राजा राममोहन रॉय, पंडिता रमाबाई यासारख्या समाजसुधारकांनी स्त्रियांसाठी मोठे कार्य केले.

4. पुढील विधाने चूक की बरोबर ते कारणासह स्पष्ट करा.

1. लोकशाहीमध्ये चळवळींना फार महत्त्व असते. (बरोबर)
   चळवळींमुळे सामाजिक समस्या पुढे येतात आणि शासनावर दबाव टाकता येतो. त्यामुळे लोकशाही सशक्त होते.
2. चळवळीला खंबीर नेतृत्वाची गरज नसते. (चूक)
   कोणत्याही चळवळीला प्रभावीपणे चालवण्यासाठी सक्षम नेतृत्व आवश्यक असते. उदा. महात्मा गांधींच्या नेतृत्वाखाली स्वातंत्र्यलढा यशस्वी झाला.
3. ग्राहक चळवळ अस्तित्वात आली. (बरोबर)
   ग्राहकांना त्यांच्या हक्कांबाबत जागरूक करण्यासाठी ग्राहक चळवळ निर्माण झाली. ग्राहक संरक्षण कायदा 1986 नंतर ही चळवळ अधिक प्रभावी झाली.

5. करून पाहा.

1. विविध सामाजिक चळवळींच्या आंदोलनाविषयी वर्तमानपत्रातील बातम्यांचे संकलन करा.

– अंधश्रद्धा निर्मूलन चळवळ
– नद्यांचे प्रदूषण रोखण्यासंबंधी चळवळ
– स्त्री भ्रूण हत्या विरोधी चळवळ
– “नॉट इन माय नेम” आंदोलन

2. आपल्या परिसरातील सार्वजनिक समस्या सोडवण्यासाठी प्रयत्न करणाऱ्या चळवळींच्या कार्याचा अहवाल लिहा.

– आपल्या परिसरातील रस्ते, पाणीपुरवठा, वीजपुरवठा यांसारख्या समस्या सोडवण्यासाठी स्थानिक नागरी संघटना कशा काम करतात याचा अहवाल लिहा.

3. भाजी अथवा धान्य विकत घेताना तुमची वजनात फसवणूक झाली तर ग्राहक संरक्षण कायद्यांतर्गत तुम्ही कशी तक्रार कराल, याचा नमुना तयार करा.
तक्रार अर्ज नमुना:

प्रति,
ग्राहक न्यायालय,
[तुमच्या शहराचे नाव]

विषय: वजनात फसवणुकीबाबत तक्रार

महोदय,
मी [तुमचे नाव] दिनांक [तारीख] रोजी [दुकानाचे नाव] येथून भाजी खरेदी केली. नंतर घरी आल्यावर वजन कमी असल्याचे लक्षात आले. मी बिल आणि वजनाचे पुरावे सोबत जोडले आहेत. कृपया योग्य कारवाई करावी.

आपला,
[तुमचे नाव]
संपर्क: [तुमचा नंबर]