राजकीय पक्ष
स्वाध्याय
प्रश्न १: दिलेल्या पर्यायांपैकी योग्य पर्याय निवडून विधाने पूर्ण करा.
(१) राजकीय सत्ता प्राप्त करण्यासाठी जेव्हा लोक एकत्र येऊन निवडणूक प्रक्रियेत सहभागी होतात, तेव्हा त्या संघटनांना __________ म्हटले जाते.
उत्तर: (क) राजकीय पक्ष
➡ राजकीय पक्ष हे असे संघटन असते, जे लोकांच्या पाठिंब्यावर निवडणुकीत भाग घेते आणि सत्ता मिळवण्याचा प्रयत्न करते.
(२) नॅशनल कॉन्फरन्स हा पक्ष __________ येथे आहे.
उत्तर: (ड) जम्मू आणि काश्मीर
➡ नॅशनल कॉन्फरन्स हा जम्मू आणि काश्मीर राज्यातील प्रमुख प्रादेशिक पक्ष आहे.
(३) जस्टीस पार्टी या ब्राह्मणेतर चळवळीचे रूपांतर __________ या राजकीय पक्षात झाले.
उत्तर: (क) द्रविड मुनेत्र कळघम
➡ जस्टीस पार्टीची स्थापना दक्षिण भारतातील ब्राह्मणेतर समाजाच्या हक्कांसाठी झाली होती. नंतर या पक्षाचे रुपांतर द्रविड मुनेत्र कळघम (DMK) मध्ये झाले.
प्रश्न २: पुढील विधाने चूक की बरोबर ते कारणासहित स्पष्ट करा.
(१) राजकीय पक्ष शासन व जनता यांच्यातील दुवा म्हणून काम करतात.
✅ उत्तर: बरोबर
➡ राजकीय पक्ष लोकशाही व्यवस्थेतील महत्त्वाचा घटक आहेत. ते जनतेच्या समस्या आणि मागण्या सरकारपर्यंत पोहोचवण्याचे काम करतात. तसेच, सरकारने तयार केलेली धोरणे आणि निर्णय जनतेपर्यंत पोहोचवण्यात मदत करतात.
(२) राजकीय पक्ष या सामाजिक संघटनाच असतात.
✅ उत्तर: बरोबर
➡ राजकीय पक्ष हे समाजातील गटांसारखे कार्य करतात. ते लोकांचे प्रतिनिधित्व करतात आणि त्यांचे प्रश्न सोडवण्यासाठी प्रयत्न करतात. मात्र, त्यांचा मुख्य उद्देश सत्ता मिळवणे आणि सरकार चालवणे असतो.
(३) आघाडी शासनातून अस्थिरता निर्माण होते.
✅ उत्तर: बरोबर
➡ आघाडी सरकार म्हणजे वेगवेगळ्या पक्षांचे एकत्र येऊन तयार झालेले सरकार. या पक्षांमध्ये मतभेद असू शकतात, त्यामुळे निर्णय घेताना अडचणी येतात आणि सरकार अस्थिर होण्याची शक्यता वाढते.
(४) शिरोमणी अकाली दल हा राष्ट्रीय पक्ष आहे.
❌ उत्तर: चूक
➡ शिरोमणी अकाली दल हा पंजाब राज्यातील प्रादेशिक पक्ष आहे. तो मुख्यतः शीख समुदायाच्या हक्कांसाठी कार्य करतो.
प्रश्न ३: संकल्पना स्पष्ट करा.
(१) प्रादेशिकता:
उत्तर:
➡ प्रादेशिकता म्हणजे विशिष्ट प्रदेशाच्या संस्कृती, भाषा, परंपरा आणि विकास यांचा अभिमान बाळगणे.
➡ प्रत्येक राज्याला स्वतःची ओळख असते, आणि त्यामुळे लोक आपल्या प्रदेशाच्या हिताचा विचार अधिक करतात.
➡ प्रादेशिक अस्मिता वाढल्याने प्रादेशिक पक्षांची निर्मिती होते. उदा. शिवसेना (महाराष्ट्र), तेलुगु देसम (आंध्रप्रदेश).
(२) राष्ट्रीय पक्ष:
उत्तर:
➡ राष्ट्रीय स्तरावर कार्य करणारे पक्ष राष्ट्रीय पक्ष म्हणून ओळखले जातात.
➡ राष्ट्रीय पक्ष म्हणून मान्यता मिळवण्यासाठी निवडणूक आयोगाने ठरवलेले निकष पूर्ण करणे आवश्यक असते.
➡ उदाहरणे: भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस (INC), भारतीय जनता पक्ष (BJP), बहुजन समाज पक्ष (BSP).
प्रश्न ४: खालील प्रश्नांची सविस्तर उत्तरे लिहा.
(१) राजकीय पक्षांची ठळक वैशिष्ट्ये स्पष्ट करा.
उत्तर:
राजकीय पक्ष हे लोकशाही व्यवस्थेचा महत्त्वाचा घटक आहेत. त्यांची काही ठळक वैशिष्ट्ये पुढीलप्रमाणे आहेत:
1. सत्ता मिळवण्याचा उद्देश:
- राजकीय पक्षांचा मुख्य उद्देश निवडणुका जिंकून सत्ता मिळवणे आणि सरकार स्थापन करणे असतो.
- वेगवेगळे पक्ष परस्परांमध्ये स्पर्धा करतात.
2. विचारसरणी:
- प्रत्येक पक्षाची स्वतःची ठराविक विचारसरणी असते. उदा. भांडवलशाही, समाजवाद, धर्मनिरपेक्षता.
- या विचारसरणीच्या आधारे पक्ष धोरणे ठरवतात आणि लोकांचा पाठिंबा मिळवतात.
3. सरकार स्थापन करणे:
- निवडणुकीत जिंकलेल्या पक्षाने सरकार स्थापन करून राज्यकारभार चालवावा लागतो.
- जर कोणत्याही पक्षाला स्पष्ट बहुमत मिळाले नाही, तर आघाडी सरकार स्थापन केले जाते.
4. शासन व जनता यांच्यातील दुवा:
- राजकीय पक्ष जनतेच्या मागण्या शासनापर्यंत पोहोचवतात.
- शासनाने तयार केलेली धोरणे लोकांना समजावून सांगतात.
(२) भारताच्या पक्षपद्धतीच्या स्वरूपात काय बदल झाला आहे?
उत्तर:
भारताच्या पक्षपद्धतीत वेळोवेळी मोठे बदल झाले आहेत. काही महत्त्वाचे टप्पे खालीलप्रमाणे आहेत:
1. स्वातंत्र्याच्या आधी व नंतर काँग्रेसचे वर्चस्व (1952-1977):
- स्वातंत्र्यानंतर पहिल्या काही निवडणुकांमध्ये भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसचा प्रचंड प्रभाव होता.
- काँग्रेस विरोधात फारसे मजबूत पक्ष नव्हते.
2. 1977 मध्ये बहुपक्षीय प्रणालीचा उदय:
- पहिल्यांदाच काँग्रेसला पराभव स्वीकारावा लागला आणि जनता पक्षाचे सरकार स्थापन झाले.
- यानंतर काँग्रेसव्यतिरिक्त इतर पक्षही मजबूत झाले.
3. 1990 नंतर आघाडी सरकारांचे युग:
- बहुतेक निवडणुकांमध्ये कोणत्याही एका पक्षाला स्पष्ट बहुमत मिळाले नाही.
- त्यामुळे आघाडी सरकारे (Coalition Government) स्थापन झाली.
4. प्रादेशिक पक्षांचा वाढता प्रभाव:
- आता अनेक प्रादेशिक पक्ष (शिवसेना, समाजवादी पक्ष, तेलुगु देसम, DMK) राज्य आणि केंद्र पातळीवर प्रभावी ठरले आहेत.
Leave a Reply