निवडणूक प्रक्रिया
स्वाध्याय
प्रश्न १: दिलेल्या पर्यायांपैकी योग्य पर्याय निवडून विधाने पूर्ण करा.
(१) निवडणूक आयुक्तांची नेमणूक __________ करतात.
(अ) राष्ट्रपती
(२) स्वतंत्र भारतातील पहिले मुख्य निवडणूक आयुक्त म्हणून __________ यांची नेमणूक झाली.
(क) सुकुमार सेन
(३) मतदारसंघ निर्माण करण्याचे काम निवडणूक आयोगाची __________ समिती करते.
(ब) परिसीमन
प्रश्न २: पुढील विधाने चूक की बरोबर ते सकारण स्पष्ट करा.
(१) निवडणूक आयोग निवडणुकीदरम्यान आचारसंहिता लागू करते.
✅ बरोबर – निवडणुकीच्या वेळी सर्व पक्ष आणि उमेदवारांनी अनुसरण्याच्या नियमांची एक यादी असते, जिला आचारसंहिता म्हणतात. निवडणुकीत पारदर्शकता आणि स्वच्छता राखण्यासाठी हे आवश्यक असते.
(२) विशिष्ट प्रसंगी निवडणूक आयोग एखाद्या मतदारसंघात पुन्हा निवडणुका घेतो.
✅ बरोबर – जर निवडणुकीदरम्यान गैरप्रकार झाले, फसवणूक झाली किंवा निवडणूक निकाल रद्द झाला, तर निवडणूक आयोग त्या मतदारसंघात पुनर्निवडणूक घेऊ शकतो.
(३) एखाद्या घटकराज्यात केव्हा व किती टप्प्यात निवडणुका घ्यायच्या हे राज्य सरकार ठरवते.
❌ चूक – राज्य सरकार नव्हे, तर निवडणूक आयोग निवडणुकीचे वेळापत्रक आणि टप्पे ठरवतो.
प्रश्न ३: संकल्पना स्पष्ट करा.
(१) मतदारसंघाची पुनर्रचना:
- लोकसंख्येच्या प्रमाणानुसार मतदारसंघांचे सीमांकन आणि पुनर्रचना करण्याच्या प्रक्रियेस मतदारसंघ पुनर्रचना (Delimitation) म्हणतात.
- परिसीमन आयोग हे कार्य पार पाडतो.
(२) मध्यावधी निवडणुका:
- जर सरकार ५ वर्षे पूर्ण होण्याआधीच कोसळले किंवा बहुमत गमावले, तर घेतल्या जाणाऱ्या निवडणुकांना मध्यावधी निवडणुका म्हणतात.
- नवीन सरकार निवडण्यासाठी या निवडणुका घेतल्या जातात.
प्रश्न ४: पुढील प्रश्नांची थोडक्यात उत्तरे लिहा.
(१) निवडणूक आयोगाची कार्य स्पष्ट करा.
उत्तर:
- मतदार याद्या तयार करणे आणि अद्ययावत करणे.
- निवडणुकीचे वेळापत्रक ठरवणे.
- उमेदवारांच्या अर्जांची छाननी करणे.
- राजकीय पक्षांना मान्यता देणे.
- निवडणुकीसंबंधी वाद सोडवणे.
(२) निवडणूक आयुक्त पदाविषयी अधिक माहिती लिहा.
उत्तर:
- मुख्य निवडणूक आयुक्त आणि दोन निवडणूक आयुक्त असतात.
- राष्ट्रपती त्यांची नियुक्ती करतो.
- स्वायत्त पद असून कोणत्याही राजकीय दबावाखाली कार्य करत नाहीत.
- सहजपणे पदावरून काढता येत नाही.
(३) निवडणूक आचारसंहिता म्हणजे काय हे स्पष्ट करा.
उत्तर:
- निवडणुकीपूर्वी आणि निवडणुकीदरम्यान उमेदवार, राजकीय पक्ष आणि मतदारांनी पाळायचे नियम.
- गैरप्रचार, जातीयवाद, धमकी, मतदारांना पैसे किंवा भेटवस्तू देण्यास मनाई.
- सर्व पक्षांना प्रचारासाठी समान संधी दिली जाते.
- नियमभंग करणाऱ्यांवर निवडणूक आयोग कारवाई करू शकतो.
Leave a Reply