राज्यशास्त्र Notes Class 10 Chapter 5 Rajyashastra Maharashtra Board Marathi Medium

भारतीय लोकशाहीसमोरील आव्हाने

1. लोकशाही आणि तिची आव्हाने

लोकशाही ही सतत चालणारी जिवंत प्रक्रिया आहे. लोकशाही केवळ निवडणुका, मतदान आणि सरकार चालवण्यापुरती मर्यादित नसते, तर ती समाजाच्या प्रत्येक क्षेत्रात रुजली पाहिजे. लोकशाही टिकवण्यासाठी नागरिकांनी सतर्क राहणे आवश्यक आहे. जागतिक स्तरावर लोकशाहीसमोर लष्करी राजवटी, हुकूमशाही आणि अपूर्ण लोकशाही व्यवस्थांचे आव्हान आहे. भारतासारख्या देशात लोकशाही अधिक खोलवर रुजवण्यासाठी विविध सुधारणांची गरज आहे.

2. भारतीय लोकशाहीसमोरील प्रमुख आव्हाने

1) जातीयता, जमातवाद आणि दहशतवाद

भारतातील धार्मिक तेढ आणि समाजात निर्माण होणारे संघर्ष लोकशाहीसाठी मोठे आव्हान ठरतात. धार्मिक, जातीय आणि भाषिक भेदभावांमुळे सामाजिक स्थैर्य बिघडते. यामुळे दहशतवादासारख्या घटनांना चालना मिळते, परिणामी नागरिकांचा लोकशाही व्यवस्थेवरील विश्वास कमी होतो.

2) नक्षलवाद आणि डावे उग्रवादी गट

नक्षलवाद हा भूमिहीन शेतकरी आणि आदिवासी यांच्या हक्कांसाठी सुरू झाला. मात्र, कालांतराने हा चळवळ हिंसक झाली. नक्षलवादी गट पोलीस व सुरक्षा दलांवर हल्ले करून सरकारी यंत्रणेला विरोध करत आहेत. त्यामुळे ही समस्या भारतीय लोकशाहीसाठी मोठे आव्हान बनली आहे.

3) भ्रष्टाचार आणि अपारदर्शक प्रशासन

भारतातील सार्वजनिक व्यवस्थेत भ्रष्टाचार मोठ्या प्रमाणात दिसून येतो. प्रशासकीय आणि राजकीय स्तरावरील भ्रष्टाचारामुळे सरकारची कार्यक्षमता कमी होते. सरकारी व्यवहारांतील अपारदर्शकता, बनावट मतदान, मतदारांना पैसे वाटप यांसारख्या घटनांमुळे लोकांचा लोकशाहीवरील विश्वास कमी होतो.

4) राजकीय घराणेशाही

भारतातील राजकारणात एकाच कुटुंबाचे वर्चस्व राहिल्यामुळे लोकशाही प्रक्रियेतील समान संधी कमी होते. सामान्य नागरिकांना राजकारणात प्रवेश करणे कठीण होते. परिणामी, राजकीय व्यवस्थेमध्ये पारदर्शकता कमी होत जाते आणि लोकशाहीचा उद्देश बाधित होतो.

5) राजकारणाचे गुन्हेगारीकरण

राजकीय पक्ष गुन्हेगारी पार्श्वभूमी असलेल्या उमेदवारांना तिकीट देतात. यामुळे राजकारणात गुंडगिरी आणि हिंसाचार वाढतो. निवडणुकीत मतदारांना धमकावणे, पैशाच्या जोरावर सत्ता मिळवणे आणि भ्रष्टाचाराला प्रोत्साहन देणे यांसारख्या समस्या निर्माण होतात.

6) सामाजिक आणि आर्थिक असमानता

भारतातील गरीब आणि श्रीमंत यांच्यातील दरी दिवसेंदिवस वाढत आहे. बेरोजगारी, व्यसनाधीनता, दुष्काळ, गरिबी, साधनसंपत्तीचे असमान वितरण यामुळे लोकशाही व्यवस्थेवर परिणाम होतो. सर्व नागरिकांना समान संधी उपलब्ध व्हाव्यात यासाठी सामाजिक सुधारणांची गरज आहे.

3. भारतीय लोकशाही अधिक प्रभावी करण्यासाठी उपाय

1) न्यायव्यवस्थेची पारदर्शकता आणि सुधारणा

भारतातील न्यायालये राजकारणातील गुन्हेगारीकरण रोखण्यासाठी महत्त्वाची भूमिका बजावत आहेत. राजकीय नेत्यांच्या पार्श्वभूमीची चौकशी करणे, भ्रष्टाचार्यांना कठोर शिक्षा करणे आणि न्यायप्रक्रिया गतिमान करणे हे आवश्यक आहे.

2) भ्रष्टाचार विरोधी उपाय

सरकारी व्यवहार पारदर्शक व्हावेत यासाठी डिजिटल तंत्रज्ञानाचा वापर करणे आवश्यक आहे. निवडणूक प्रक्रियेत पैशाचा गैरवापर थांबवण्यासाठी कडक कायदे करणे गरजेचे आहे. नागरिकांनी सतर्क राहून भ्रष्टाचाराच्या घटनांविरोधात आवाज उठवावा.

3) सामाजिक सुधारणा आणि शिक्षणाचा प्रसार

सामाजिक समता प्रस्थापित करण्यासाठी शिक्षण महत्त्वाची भूमिका बजावते. प्रत्येक व्यक्तीला शिक्षणाच्या आणि रोजगाराच्या संधी उपलब्ध झाल्यास समाजातील असमानता कमी होईल.

4) महिला सशक्तीकरण आणि राजकीय सहभाग

लोकशाहीला बळकटी देण्यासाठी महिलांचा राजकीय सहभाग वाढवला पाहिजे. स्थानिक स्वराज्य संस्थांमध्ये महिलांसाठी ५०% आरक्षण देण्यात आले आहे, त्यामुळे महिलांचा सहभाग वाढत आहे.

5) लोकशाहीमध्ये नागरिकांचा सक्रिय सहभाग

भारतातील नागरिकांनी निवडणुकीच्या प्रक्रियेत सक्रिय सहभाग घ्यावा. मतदान हक्काचा योग्य वापर करून भ्रष्ट आणि गुन्हेगारी पार्श्वभूमी असलेल्या नेत्यांना रोखावे.