सामाजिक व राजकीय चळवळी
१. चळवळ म्हणजे काय?
चळवळ म्हणजे विशिष्ट सामाजिक, राजकीय किंवा आर्थिक समस्येवर जनतेला संघटित करून ती सोडवण्यासाठी केलेली सामूहिक कृती. काही लोक एखाद्याच प्रश्नावर लक्ष केंद्रित करून त्याचा पाठपुरावा करतात आणि शासनावर दबाव आणण्याचा प्रयत्न करतात. चळवळींमुळे सामाजिक न्याय मिळतो आणि सरकारला धोरण बदलण्यास भाग पाडले जाते.
चळवळींच्या महत्त्वाच्या वैशिष्ट्ये:
- सामूहिक कृती – मोठ्या संख्येने लोकांचा सहभाग असतो.
- निर्धारित उद्दीष्ट – ठराविक सामाजिक प्रश्न सोडवण्यासाठी चळवळ केली जाते.
- नेतृत्व आवश्यक – प्रभावी नेतृत्वामुळे चळवळ यशस्वी होते.
- संघटना व सातत्य – चळवळ दीर्घकाळ टिकण्यासाठी संघटनेची गरज असते.
- सरकारवर दबाव – चळवळीमुळे शासन धोरणांमध्ये बदल घडतो.
२. लोकशाही व चळवळींचे महत्त्व
लोकशाहीमध्ये चळवळींना विशेष महत्त्व आहे. नागरिकांना आपल्या हक्कांसाठी आवाज उठवण्याचा हक्क असतो. चळवळींमुळे अनेक सामाजिक प्रश्न चर्चेत येतात आणि सरकारला त्यावर उपाययोजना कराव्या लागतात.
लोकशाहीतील चळवळींचे फायदे:
- नागरिकांचा सहभाग वाढतो.
- सरकार अधिक जबाबदार बनते.
- सामाजिक परिवर्तन शक्य होते.
- लोकशाही सशक्त होते.
३. भारतातील महत्त्वाच्या चळवळी
१) शेतकरी चळवळ
शेतकरी चळवळ ही भारतातील महत्त्वाची चळवळ आहे. ब्रिटिश काळातच शेतकरी संघटित होऊ लागले होते.
महत्त्वाच्या मागण्या:
- शेतमालाला योग्य भाव मिळावा.
- कर्जमाफी आणि कर्जमुक्ती मिळावी.
- शेतीला उद्योगाचा दर्जा द्यावा.
- स्वामीनाथन आयोगाच्या शिफारशी लागू कराव्यात.
महत्त्वाच्या शेतकरी चळवळी:
- चंपारण्य सत्याग्रह (1917)
- बारडोली सत्याग्रह (1928)
- शेतकरी संघटना आणि भारतीय किसान युनियन यांसारख्या संघटनांचे योगदान.
२) आदिवासी चळवळ
आदिवासींच्या हक्कांसाठी सुरू झालेली ही चळवळ आहे.
महत्त्वाचे मुद्दे:
- वन हक्क, विस्थापन आणि पारंपरिक हक्कांचे संरक्षण.
- आदिवासींना जंगलातील उत्पादने गोळा करण्याचा आणि जमीन वापरण्याचा अधिकार मिळावा.
- औद्योगिकीकरणामुळे होत असलेले विस्थापन थांबावे.
प्रमुख आदिवासी उठाव:
- छोटा नागपूर चळवळ
- संथाळ आणि मुंडा उठाव
- बिहार, ओडिशा आणि महाराष्ट्रातील आदिवासी संघटनांचे आंदोलन
३) कामगार चळवळ
कामगार हक्क आणि सुरक्षिततेसाठी कामगार चळवळी सुरू झाल्या.
महत्त्वाचे प्रश्न:
- योग्य वेतन, निश्चित कामाचे तास आणि सुरक्षितता.
- कंत्राटी कामगारांना स्थायी नोकऱ्या मिळाव्यात.
- आर्थिक असुरक्षिततेवर उपाय करावा.
प्रमुख चळवळी:
- 1920 मध्ये ऑल इंडिया ट्रेड युनियन काँग्रेस (AITUC) ची स्थापना.
- 1960-70 मध्ये मोठ्या प्रमाणात कामगार आंदोलने झाली.
४) स्त्री चळवळ
स्त्रियांच्या अधिकारांसाठी अनेक सुधारणा चळवळी झाल्या.
महत्त्वाचे विषय:
- स्त्री शिक्षणाचा प्रसार.
- सतीप्रथा बंदी आणि विधवा पुनर्विवाह.
- समान वेतन आणि लैंगिक भेदभाव नष्ट करणे.
प्रमुख समाजसुधारक:
- सावित्रीबाई फुले – भारतातील पहिली शिक्षिका.
- राजा राममोहन रॉय – सतीप्रथा बंदी.
- पंडिता रमाबाई – स्त्री शिक्षणासाठी कार्य.
५) पर्यावरण चळवळ
पर्यावरण संरक्षणासाठी सुरू झालेल्या महत्त्वाच्या चळवळी.
महत्त्वाच्या समस्या:
- जंगलतोड, जलप्रदूषण, जैवविविधतेचा ऱ्हास.
- नद्यांचे प्रदूषण आणि जलसंधारण.
प्रमुख पर्यावरण चळवळी:
- चिपको आंदोलन (1973) – वृक्षतोड रोखण्यासाठी.
- नर्मदा बचाव आंदोलन (1985) – मोठ्या धरणांमुळे विस्थापित होणाऱ्या लोकांसाठी.
- अप्पिको आंदोलन – कर्नाटकमधील वृक्षसंवर्धन चळवळ.
६) ग्राहक चळवळ
ग्राहक हक्कांचे संरक्षण करण्यासाठी सुरू झालेली चळवळ.
महत्त्वाचे मुद्दे:
- भेसळ, वस्तूंची चुकीची किंमत आणि मापनातील फसवणूक.
- ग्राहक संरक्षण कायदा 1986 लागू झाला.
महत्त्वाचे हक्क:
- सुरक्षित उत्पादन मिळण्याचा हक्क.
- माहिती मिळण्याचा हक्क.
- ग्राहकांनी फसवणुकीच्या तक्रारी करण्याचा हक्क.
४. चळवळींचे प्रकार
चळवळी वेगवेगळ्या स्वरूपाच्या असतात.
१) सामाजिक चळवळी
- समाजातील अन्याय आणि विषमता दूर करण्यासाठी.
- उदा. अस्पृश्यता निवारण, स्त्री सक्षमीकरण.
२) राजकीय चळवळी
- शासनाच्या धोरणांविरुद्ध लढा.
- उदा. स्वातंत्र्यलढ्यातील आंदोलन.
३) पर्यावरण चळवळी
- पर्यावरणाचे रक्षण करण्यासाठी.
- उदा. चिपको आंदोलन, नर्मदा बचाव आंदोलन.
Leave a Reply