राज्यशास्त्र Notes Class 10 Chapter 2 Rajyashastra Maharashtra Board Marathi Medium

निवडणूक प्रक्रिया

१. निवडणूक प्रक्रियेचे महत्त्व

• भारतात लोकशाही प्रणाली कार्यान्वित आहे आणि त्याचा महत्त्वाचा भाग म्हणजे निवडणूक प्रक्रिया.
• निवडणुकांद्वारे लोकप्रतिनिधींची निवड होते.
• निवडणुकांमुळे सत्तेचा शांततेने हस्तांतरण होतो, वेगवेगळ्या पक्षांना राज्यकारभाराची संधी मिळते.
• शासनाच्या धोरणांमध्ये बदल होतो आणि समाजजीवनावर परिणाम होतो.
• पारदर्शक, निष्पक्ष आणि विश्वासार्ह निवडणूक प्रणाली आवश्यक आहे.

२. निवडणूक आयोग (Election Commission)

(अ) भारतीय निवडणूक आयोग (Election Commission of India)

भारतीय संविधानाच्या कलम ३२४ अंतर्गत स्थापन.

संघटन:

• मुख्य निवडणूक आयुक्त आणि इतर दोन निवडणूक आयुक्त.
• राष्ट्रपती नियुक्ती करतो.
• त्यांना सहजपणे हटवता येत नाही.
• स्वतंत्र आर्थिक तरतूद असते.

पहिले मुख्य निवडणूक आयुक्त: सुकुमार सेन.

(ब) राज्य निवडणूक आयोग (State Election Commission)

राज्यपातळीवरील निवडणुका हाताळतो.

स्थानिक स्वराज्य संस्थांच्या निवडणुकीची जबाबदारी.

३. निवडणूक आयोगाची प्रमुख कार्ये

1. मतदार याद्या तयार करणे व अद्ययावत करणे:

• १८ वर्षे पूर्ण झालेल्या प्रत्येक नागरिकाचे नाव मतदार यादीत असणे आवश्यक.
• नवीन मतदार नोंदणी, ओळखपत्र वाटप.
• राष्ट्रीय मतदार दिवस साजरा केला जातो.

2. निवडणुकीच्या तारखा व वेळापत्रक ठरवणे:

• कोणत्या राज्यात, केव्हा, किती टप्प्यांत निवडणुका होणार हे निश्चित करणे.

3. उमेदवार अर्जांची छाननी व मंजुरी:

• उमेदवाराने आपली मालमत्ता आणि गुन्हेगारी पार्श्वभूमीची माहिती द्यावी लागते.
• अपात्र उमेदवारांना निवडणुकीत भाग घेण्यास मनाई केली जाते.

4. राजकीय पक्षांना मान्यता व निवडणूक चिन्ह देणे:

• पक्षांची नोंदणी आणि मान्यता देण्याचा अधिकार.
• राजकीय पक्षांची मान्यता रद्द करण्याचा अधिकार.

5. निवडणुकीसंबंधी वाद मिटवणे:

• निवडणूक फसवणूक, अपात्रता जाहीर करणे, मतदान प्रक्रियेतील वाद सोडवणे.

6. मतदारसंघ पुनर्रचना:

• परिसीमन आयोग मतदारसंघ ठरवतो.
• लोकसभेचे ५४३ मतदारसंघ आहेत.

४. आचारसंहिता (Code of Conduct)

• निवडणुकीदरम्यान राजकीय पक्ष आणि उमेदवारांनी पाळायच्या नियमावलीला आचारसंहिता म्हणतात.
• गैरप्रचार, पैशाचा गैरवापर, जातीयतेचा आधार, मतदारांना प्रलोभन देणे यास प्रतिबंध.
• नियमभंग करणाऱ्यांवर निवडणूक आयोग कारवाई करू शकतो.

५. निवडणुका घेताना येणाऱ्या अडचणी

1. आर्थिक गैरव्यवहार:

• निवडणुकीत मोठ्या प्रमाणात पैसा खर्च केला जातो.
• पैशांच्या गैरवापरावर नियंत्रण आवश्यक.

2. राजकीय गुन्हेगारीकरण:

• गुन्हेगारी पार्श्वभूमी असलेले उमेदवार निवडून येतात.
• राजकीय पक्षांनी स्वच्छ उमेदवार निवडायला हवेत.

3. हिंसाचार:

• निवडणुकीच्या वेळी होणाऱ्या हिंसेवर नियंत्रण आवश्यक.

4. घराणेशाही:

• काही पक्षात घराणेशाही वाढत आहे.

६. निवडणूक सुधारणा (Election Reforms)

• महिला प्रतिनिधित्व वाढवण्यासाठी ५०% आरक्षण द्यावे.
• गुन्हेगारी पार्श्वभूमी असलेल्या उमेदवारांना उमेदवारी नको.
• सरकारने निवडणुकीचा खर्च करावा, त्यामुळे पक्ष पैशाचा गैरवापर करणार नाहीत.
• इव्हीएम (EVM) आणि VVPAT मशीनचा वापर करून पारदर्शकता वाढवावी.

७. निवडणुकीचे प्रकार

1. सार्वत्रिक निवडणुका:

• दर ५ वर्षांनी लोकसभेच्या निवडणुका होतात.

2. मध्यावधी निवडणुका:

• सरकार मुदतपूर्व कोसळल्यास घेतल्या जातात.

3. पोटनिवडणुका:

• प्रतिनिधीचा मृत्यू, राजीनामा दिल्यास निवडणूक घेतली जाते.

८. मतदान प्रक्रिया आणि सुधारणा

• इव्हीएम (EVM) मशीनचा वापर:
  • जलद निकाल, पर्यावरणपूरक आणि सुलभ.
• NOTA (None of the Above) पर्याय उपलब्ध.
• VVPAT (Voter Verified Paper Audit Trail) वापरून मत पडल्याची खात्री करता येते.

९. महत्त्वाचे प्रश्न व त्यांची उत्तरे

1. निवडणूक आयोग कोणत्या कार्यासाठी जबाबदार आहे?

• मतदार याद्या तयार करणे, निवडणूक आयोजन, आचारसंहिता अंमलात आणणे इत्यादी.

2. आचारसंहिता म्हणजे काय?

• निवडणुकीदरम्यान लागू होणारी नियमावली.

3. NOTA म्हणजे काय?

• कोणत्याही उमेदवाराला मत न देता मतदानाचा हक्क बजावण्यासाठी दिलेला पर्याय.